Αν όχι όλοι, τότε σίγουρα οι περισσότεροι αναγνώστες που επιχειρούν να βουτήξουν στα αχανή νερά της ένατης τέχνης αργά ή γρήγορα θα βρεθούν μπροστά στο The Killing Joke. Οι λόγοι είναι απλοί. Είναι μια ιστορία που έχει γραφτεί από τον ίσως σπουδαιότερο συγγραφέα του μέσου (οκ, αφιέρωμα στον Moore κάνουμε, ας μας επιτραπεί αυτός ο χαρακτηρισμός), έχει ως πρωταγωνιστές δύο από τους πιο δημοφιλείς χαρακτήρες της ποπ κουλτούρας και είναι εξαιρετικά σύντομο. Όντας, λοιπόν, μια από τις πρώτες ιστορίες με τις οποίες έρχεται σε επαφή κάποιος νέος αναγνώστης, είναι λογικό το κόμικ να έχει χαραχθεί στις συνειδήσεις ως μια απ’ τις καλύτερες ιστορίες του Joker με την επίδραση της να είναι εύκολα διακριτή σε διάφορες προσεγγίσεις του χαρακτήρα, ακόμα και εκτός των συνόρων του μέσου.
Οι δύο πιο σημαντικές καινοτομίες που εισήγαγε ο Moore είναι η προσέγγιση του για το παρελθόν του Joker και η σκιαγράφηση της σχέσης του με τον Batman. Όσον αφορά, το πρώτο, είναι στις σελίδες του TKJ που επισημοποιείται η ρευστή φύση του origin του χαρακτήρα, ανοίγοντας το δρόμο (μεταξύ άλλων) για τον αλα Grant Morrison Joker και για την εκδοχή του χαρακτήρα στο Dark Knight, ενώ δεν πρέπει να υποτιμάμε την προσπάθεια του Moore να χρωματίσει κοινωνικά την “γέννηση” του Joker.
Όπως έχουμε δει ήδη αρκετές φορές και στα προηγούμενα άρθρα, ο Moore ενδιαφέρεται για τον καθημερινό άνθρωπο και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει. Έτσι, δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός πως εδώ παρουσιάζει τον Joker ως έναν φτωχό αποτυχημένο κωμικό, ο οποίος αδυνατώντας να προσφέρει τα απαραίτητα στην εγκυμονούσα γυναίκα του, αποφασίσει να λάβει μέρος σε μια ληστεία, η οποία όμως θα πάει στραβά με αποτέλεσμα εκείνος να πέφτει μέσα σε χημικά για να γλιτώσει από τον Batman και να γεννιέται έτσι η νέα του περσόνα, ο Joker.
Ωστόσο, έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε πως δεν είναι μονάχα οι οικονομικοί λόγοι που οδήγησαν τον Joker σε αυτή την απεγνωσμένη κίνηση, αλλά πολύ περισσότερο είναι το βάρος των έμφυλων ρόλων που απαιτούν από τον άντρα να προστατεύει την οικογένεια του από κάθε είδους απειλή, άρα και από την φτωχοποίηση. Τούτη η έμφαση του Moore κάθε άλλο παρά τυχαία είναι, αφού σύμφωνα με την ανάγνωση που θα επιχειρήσουμε στη συνέχεια, τόσο ο Joker, όσο και ο Batman παρουσιάζονται ως ομοφυλόφιλο ζευγάρι, οπότε απομακρύνονται από τα ετεροκανονικά πρότυπα.
Τώρα, δεν ξέρω πόσο περίεργη μπορεί να σας ακούγεται αυτή η ιδέα, αλλά σε κάθε περίπτωση, δεν θα έπρεπε μιας και -όπως έχουμε πει αμέτρητες φορές- το υπερηρωικό είδος βρίθει ομοερωτικού subtext, ενώ η σχέση των δύο χαρακτήρων έχει παρουσιασθεί με παρόμοιο τρόπο και άλλες φορές, με χαρακτηριστικά παραδείγματα το run του Scott Snyder, αλλά και το The Lego Batman Movie. Βέβαια, αυτή η κατεύθυνση της ιστορίας δεν θα έπρεπε να μας εκπλήσσει για ακόμη έναν -ίσως βασικότερο- λόγο: τον ίδιον τον Alan Moore, ο οποίος συνηθίζει να συμπεριλαμβάνει LGBTQ χαρακτήρες στις ιστορίες του.
Το The Killing Joke ως αντίδραση στην ομοφοβική κυβερνητική πολιτική
Ωστόσο, η συγκεκριμένη ιστορία θα μπορούσε να αντιμετωπισθεί ως μια ευθεία αντιπαράθεση με την ομοβοφική πολιτική της τότε βρετανικής κυβέρνησης. Πιο συγκεκριμένα, το 1988, η βρετανική κυβέρνηση ψηφίζει έναν νόμο, γνωστό ως Section 28, ο οποίος απαγόρευε στα σχολεία να διδάσκουν την ομοφυλοφιλία ως αποδεκτή οικογενειακή μορφή, νόμος ο οποίος για την ιστορία καταργήθηκε μόλις το 2003. Ο Alan Moore εκείνη την εποχή βρισκόταν σε μια πολυγαμική σχέση, οπότε θεωρώντας πως το συγκεκριμένο νομοσχέδιο δεν είναι εχθρικό μονάχα για τα ομοφυλόφιλα ζευγάρια, αλλά για κάθε μορφή οικογένειας που ξεφεύγει από το πρότυπο της πυρηνικής μορφής, ιδρύει μια εκδοτική εταιρία από την οποία κυκλοφορεί -τον ίδιο μήνα με το TKJ- το ανθολογικό one shot AARGH, στο οποίο συμμετείχαν δημιουργοί όπως ο Neil Geiman, Robert Crumb, Dave Gibbons και Frank Miller(!). Στόχος ήταν όλες αυτές οι καλλιτεχνικές φωνές να αντιταχθούν στον ομοφοβικό νόμο της κυβέρνησης.
Ωστόσο, επειδή το κοινωνικο-πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δημιούργηθηκε το κόμικ σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να λειτουργήσει ως απόδειξη για την ύπαρξη κάποιου ομοερωτικού υποβάθρου, είναι απαραίτητη σε αυτό το σημείο, πρώτα, μια σύνοψη της πλοκής και ύστερα η παρουσίαση των μικρών ή μεγάλων λεπτομερειών που ενισχύουν τον ισχυρισμό μας.
Το κόμικ ξεκινάει όταν ο Batman διαπιστώνει πως ο αιώνιος αντίπαλος του το έχει σκάσει απ’ το Arkham Asylum. Οι φόβοι για κάποιο επικείμενο χτύπημα επιβεβαιώνονται σύντομα, όταν ο Joker θα πυροβολήσει την κόρη του Gordon, Barbara, και θα απαγάγει τον ίδιον το αρχηγό της αστυνομίας, οδηγώντας τον στο νέο του καταφύγιο, ένα εγκαταλειμένο λούνα παρκ. Στόχος του είναι να βασανίσει σωματικά, αλλά κυρίως ψυχολογικά τον αρχηγό της αστυνομίας δείχνοντας του φωτογραφίες από την κακοποιημένη κόρη του. Έτσι, ελπίζει να τον οδηγήσει στα όρια του, αποδεικνύοντας πως όλοι μας βρισκόμαστε μια άσχημη μέρα μακριά από την παράνοια. Παράλληλα, μέσα από flashbacks μαθαίνουμε τον τρόπο (ή μια εκδοχή τέλος πάντων) με τον οποίον ένας ταπεινός stand up κωμικός κατέληξε στην εγκληματική μορφή που γνωρίζουμε.
Η επίσκεψη στο κελί του Joker
Η εισαγωγή της ιστορίας είναι ενδεικτική της προσέγγισης του Moore, θέτοντας τις βάσεις για την ανάγνωση που επιχειρούμε. Ο Batman επισκέπτεται το κελί του Joker με σκοπό, όπως λέει ο ίδιος, να μιλήσουν για τη σχέση τους. Ο σύντομος μονόλογος που ακολουθεί μοιάζει με απόπειρα για εκ βάθους συζήτηση ανάμεσα σε ένα ζευγάρι, μονάχα που ο ένας από τους δύο, ο Batman, επιθυμεί να βάλει ένα τέλος σε αυτή την παράνομη και επικίνδυνη, όπως αφήνεται να εννοηθεί, σχέση. Σε αντίθεση με τον Joker, που όπως θα δούμε στη συνέχεια έχει αποδεχθεί πλήρως τη σεξουαλικότητα του, ο Batman μοιάζει εγκλωβισμένος από την ετεροκανονικότητα και μπροστά στο φόβο του αιματηρού φινάλε της σχέσης του, ζητάει -παρακαλάει!- τον Joker να θεραπευτεί και να ζήσουν μια φυσιολογική ζωή.
Οι κίνκυ στολές των μελών της συμμορίας του Joker και η ομοφυλοφιλία ως ψυχική ασθένεια
Ένα ακόμη στοιχείο που ενισχύει το ομοφυλοφιλικό υπόβαθρο της ιστορίας, είναι η απεικόνιση της συμμορίας του Joker με σαδομαζοχιστικές στολές που παραπέμπουν ευθέως στη γκέι κουλτούρα. Γιατί όμως να επιλεχθεί τα συγκεκριμένα ρούχα για τα συγκεκριμένα άτομα; Μήπως τελικά η ιστορία καταλήγει μπούμερανγκ και αντί να υπερασπίζεται την ομοφυλοφιλία, στιγματίζει ακόμα περισσότερο τους ομοφυλόφιλους;
Ο λόγος που η ομοφυλοφιλία παρουσιάζεται κατά αυτόν τον τρόπο είναι επειδή ένα μεγάλο μέρος της πλοκής ξεδιπλώνεται μέσα από τη ματιά ατόμων, όπως ο Batman και ο Gordon, που υποτίθεται ότι υπερασπίζονται τον νόμο και την κανονικότητα, προσπαθώντας να αποτρέψουν ή να τιμωρήσουν όσα άτομα ξεφεύγουν από τα αποδεκτά όρια συμπεριφορών. Στην προκειμένη περίπτωση, λοιπόν, και με βάση την “ανάγνωση” που επιχειρούμε, η “τρέλα” του Joker μπορεί να διαβαστεί ως μια αλληγορία για την ομοφυλοφυλία, η οποία άλλωστε για αρκετό καιρό αντιμετωπιζόταν ως ψυχική ασθένεια.
Η επίθεση στην Barbara ως επίθεση στον θεσμό της οικογένειας
Όπως είδαμε και νωρίτερα, στόχος του Joker είναι να αποδείξει πως ο κάθε λογικός/φυσιολογικός άνθρωπος βρίσκεται μια ανάσα μακριά από την παράνοια. Αρκεί μονάχα μια άσχημη μέρα και όλα μπορούν να αλλάξουν. Για να αποδείξει τον ισχυρισμό του, αποφασίζει να κακοποιήσει την κόρη του Gordon και να του δείξει τις φωτογραφίες από το ταλαιπωρημένο κορμί της. Αυτή η επιλογή είναι εκείνη που έχει δεχτεί και τη μεγαλύτερη κριτική στη συγκεκριμένη ιστορία, μιας και μπορεί πολύ εύκολα να γίνει αντιληπτή ως μια ένδειξη μισογυνισμού από πλευράς του Moore.
Αν και ο τρόπος με τον οποίον ο βρετανός συγγραφέας μεταχειρίζεται τους γυναικείους χαρακτήρες έχει προκαλέσει και άλλες φορές αντιδράσεις (για τις οποίες θα μιλήσουμε όταν έρθει η ώρα), στη συγκεκριμένη περίπτωση η επίθεση στην Barbara θα μπορούσε να ειδωθεί ως μια απόπειρα του Joker να επιτεθεί στην ιδέα της πυρηνικής, “φυσιολογικής” οικογένειας. Σ’ αυτό το σημείο δεν πρέπει να ξεχνάμε, πως οι οικογενειακές δυστυχίες αποτελούν την κυριότερη συνθήκη μέσα από την οποία αναδύονται νέες υπερηρωικές φιγούρες και η συγκεκριμένη ιστορία δεν αποτελεί εξαίρεση. Ο Joker εμφανίστηκε όταν ουσιαστικά πέθανε η γυναίκα του, ενώ ο Batman δεν θα υπήρχε, αν ο μικρός Bruce δεν έβλεπε τους γονείς του να δολοφονούνται μπροστά στα παιδικά του μάτια. Εν ολίγοις, το σχέδιο του Joker εκφράζει τον σύνηθη φόβο πως οι οικογένειες ομόφυλων ατόμων αποτελούν απειλή για την κλασική μορφή οικογένειας, οδηγώντας αργά ή γρήγορα στον αφανισμό της.
Για την ιστορία, ο Gordon τελικά δεν επιβεβαιώνει τον Joker, μένοντας ψύχραιμος και λογικός μέχρι τέλους.
Η σημασία του χρώματος στην αφήγηση
Επειδή, όμως, ένα κόμικ δεν είναι αποτέλεσμα μονάχα του σεναριογράφου, αλλά μιας ολόκληρης ομάδας καλλιτεχνών (σχέδιο-χρώμα-lettering) έχει σημασία να σταθούμε στον τρόπο με τον οποίον οι υπόλοιποι καλλιτέχνες εκφράζουν (σε πιο περιορισμένο βέβαια βαθμό) τη συγκεκριμένη θεματική της ιστορίας. Ίσως το πιο προφανές στοιχείο είναι εκείνο του χρώματος της αρχικής έκδοσης της ιστορίας από τον John Higgins (Watchmen), το οποίο στις επανακυκλοφορίες του κόμικ άλλαξε, με τον Brian Bolland να προσαρμόζει τη χρωματική παλέτα στα δικά του γούστα. Οι πολύχρωμες επιλογές, λοιπόν, του Higgins όχι μόνο αναδεικνύουν την παράνοια της ιστορίας, κάνοντας το κόμικ να μοιάζει βγαλμένο από κάποιον κινηματογραφικό εφιάλτη του Mario Bava ή του Dario Argento, αλλά ενισχύουν τις υπόνοιες για την ερωτική σχέση Joker και Batman, φέρνοντας στο μυαλό τα χρώματα της LGBTQ σημαίας.
Σχεδιαστικά, παρά τις διαφωνίες μας με την χρωματική αλλαγή που επέβαλλε ο Brian Bolland στην ιστορία, ελάχιστα ψεγάδια μπορεί να βρει κανείς για την οπτικοποίηση του σεναρίου εκ μέρους του. Ίσα ίσα, η ρεαλιστική του προσέγγιση λειτουργεί ιδανικά στην προσγειωμένη ματιά του Moore, ενώ εξαιρετική δουλειά έχει γίνει και στη σωματική έκφραση των χαρακτήρων. Ενδεικτικά είναι τα πάνελ που ακολουθούν, όπου ο Joker απεικονίζεται ως ένα εύθραυστο και ταλαιπωρημένο άτομο, έτοιμο να λυγίσει υπό το βάρος της μοναξιάς.
Φέρνει την άνοιξη μια ομοερωτική σχέση;
Ακόμα και αν δεχθούμε πως μέσα από τις σελίδες του TKJ ο Moore επιχείρησε μια τολμηρή προσέγγιση στη σχέση των δύο αντρών, δύσκολα μπορεί να αγνοήσει κανείς ένα βασικό μειονέκτημα του κόμικ, το οποίο το εμποδίζει να φτάσει επίπεδα παρόμοια με άλλες δουλειές του συγγραφέα. Ο λόγος για την περιορισμένη έκταση της ιστορίας, η οποία όντας one-shot οφείλει να ολοκληρωθεί μέσα σε ελάχιστες σελίδες, δίχως να αφήνει πολλά περιθώρια για ικανοποιητική ανάπτυξη χαρακτήρων. Έχοντας αυτό κατά νου, μπορούμε να ισχυρισθούμε πως ο Moore διαχειρίστηκε ορθά το υλικό του, δίνοντας έμφαση μονάχα στα βασικά, δηλαδή στον χαρακτήρα και το παρελθόν του Joker. Ωστόσο, δεν μπορούμε παρά να παραδεχθούμε πως μερικές σελίδες παραπάνω θα βοηθούσαν την πλοκή να αναπνεύσει περισσότερο και τους δευτερεύοντες χαρακτήρες να αποκτήσουν βάθος, προσφέροντας μια αισθητά πιο ολοκληρωμένη αναγνωστική εμπειρία.
Συμπεράσματα
Συνοψίζοντας, μέσα σε ελάχιστες σελίδες, ο Alan Moore, o Brian Bolland και o John Higgins συνθέτουν μια ιστορία που καταφέρνει να συμπυκνώσει την ουσία της σχέσης δύο ογκόλιθων της 9ης τέχνης, να αναδείξει την αυτοκαταστοφική τους δυναμική που κινείται μεταξύ ερωτισμού και θανάτου, ενώ παράλληλα επαναπροσδιορίζει ολόκληρη τη μυθολογία του χαρακτήρα με το origin των πολλαπλών επιλογών. Αν και δεν υπάρχει αμφιβολία πως οι επιπλέον σελίδες θα λειτουργούσαν υπέρ του κόμικ, αυτό δεν υποβιβάζει το κατόρθωμα μιας μικρής, αλλά επιδραστικότατης κυκλοφορίας!
*
Τα υπόλοιπα άρθρα του αφιερώματος
Γιατί μας απασχολεί ακόμα το Watchmen;
Watchmen: Οι υπερήρωες ως σύμπτωμα σεξουαλικής καταπίεσης.
