Αν περνάτε αρκετό χρόνο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και κυρίως σε διάφορες κινηματογραφικές ομάδες, είναι πολύ πιθανό να έχετε παρατηρήσει πως το κυριότερο, αν όχι το μοναδικό, θέμα συζήτησης των τελευταίων ημερών είναι ο Zack Snyder και η πολυαναμενόμενη κυκλοφορία της Justice League. Από τη μια είναι εκείνοι που τον υπερασπίζονται παθιασμένα και απ’ την άλλοι εκείνοι που εκφράζουν με την πρώτη ευκαιρία τον εκνευρισμό τους για όσους παθιάζονται με τον σκηνοθέτη.
Το φαινόμενο δεν είναι καινοφανές. Όταν κυκλοφόρησε το TENET, είχε δημιουργηθεί μια αντίστοιχη τάση, όπου είχαμε φτάσει στο σημείο η αντι-Nolan ψήφος να θεωρείται αυτόματα κουλ. Ωστόσο, η περίπτωση του Nolan είναι διαφορετική, αφού μιλάμε για έναν κοινώς αποδεκτό σκηνοθέτη, με διαδοχικές εμπορικές και καλλιτεχνικές επιτυχίες στο βιογραφικό του, οπότε είναι αναμενόμενο να υπάρχει η αντιδραστική ψήφος εναντίον του και το κοινό να ζητά μια εναλλακτική απέναντι σε μια σκηνοθετική φιγούρα που σκιαγραφείται από μέσα και κοινό ως ο Σωτήρας του Κινηματογράφου.
Κρίνοντας από την πορεία των ταινιών του Zack Snyder, αυτή η τόσο παθιασμένη συζήτηση και από τις δύο πλευρές μοιάζει αδικαιολόγητη. Γιατί προκαλεί τόσο έντονα συναισθήματα ένας δημιουργός που στην πραγματικότητα έχει προσφέρει μόνο φόλες (μιλάω πάντα με βάση την γενική ανταπόκριση στις ταινίες του), οι οποίες βελτιώθηκαν κάπως όταν κυκλοφόρησαν με επιπλέον σκηνές; Αν είναι ιδιοφυΐα, γιατί δεν την αντιλαμβάνονται όλοι, παρά μόνο μια μικρή ομάδα; Και αν είναι μια κινηματογραφική απάτη, γιατί όλοι, ακόμα και όσοι τον απεχθάνονται, ασχολούνται τόσο πολύ μαζί του;
Aυτό που θα προσπαθήσω να δείξω στη συνέχεια του κειμένου είναι πως η οργή και το πάθος που γεννά ο Snyder οφείλεται στις αντιφάσεις του. Το έργο του βασίζεται (σχεδόν) πάντα σε δουλειές άλλων, τις οποίες ενώ δεν φαίνεται να κατανοεί, το αποτέλεσμα καταφέρνει να τις τιμά με κάποιον άγαρμπο τρόπο. Ταυτόχρονα, όπως θα δούμε και στη συνέχεια, ολόκληρη η φιλμογραφία του φαίνεται να υπηρετεί τον “εμπορικό” κινηματογράφο με όρους “κουλτούρας”, καταλήγοντας να είναι πολύ φιλόδοξος για τον πρώτο και εξαιρετικά ρηχός για τον δεύτερο.
Ξεπατικώνει δουλειές άλλων, αλλά πάντα το τελικό αποτέλεσμα έχει τη δικιά του σφραγίδα.
Η πρώτη αντίφαση του Snyder, η οποία μπορεί να γίνει διακριτή και από όσα άτομα δεν έχουν δει τις ταινίες του, αλλά επιχειρήσουν να ψάξουν κάποιες βασικές πληροφορίες για εκείνες, είναι ο, τι η πλειονότητα της φιλμογραφίας του βασίζεται σε δουλειές άλλων. Η πρώτη του ταινία αποτελεί remake του ιστορικού Dawn of the Dead, το 300, όπως και το Watchmen ουσιαστικά πρόκειται για καρέ προς καρέ μεταφορά των ομώνυμων κόμικς, ενώ η δουλειά του στο DCEU πρόκειται πρακτικά για έναν συνδυασμό των Watchmen και Dark Knight Returns, από τα οποία έχει δανειστεί τις θεματικές και οπτικές αναφορές των Alan Moore και Frank Miller.
Ειδικά οι κομιξικές ταινίες του έχουν κατηγορηθεί πολλάκις (ή επαινεθεί, ανάλογα πού στέκεται ο καθένας) πως αντιγράφουν δογματικά το αρχικό υλικό, χάνοντας τελικά το νόημα των ιστοριών. Η πιο ενδεικτική περίπτωση είναι το Watchmen, το οποίο αν και εξαιρετικά πιστό στο γράμμα του κόμικ, αστοχεί πλήρως στο πνεύμα του, διότι αντί για καθημερινά άτομα φορτωμένα με χίλια δυο προβλήματα, ο Snyder απεικονίζει την ομάδα ως υπερανθρώπους με εντυπωσιακές μυικές ικανότητες. Ουσιαστικά, δηλαδή, μετατρέπει τους χαρακτήρες σε αυτό ακριβώς που προσπαθούσε να αποδομήσει ο Moore.
Το ότι η ανάγνωση του Snyder δεν θα μπορούσε να στέκεται πιο μακριά από τους στόχους του Moore, ελάχιστοι μπορούν να αμφισβητήσουν. Ωστόσο, μέσω αυτής της αποτυχημένης κατανόησης του αρχικού κειμένου, το τελικό αποτέλεσμα καταφέρνει να μένει -έμμεσα- πιστό στην ιστορία. Ακριβώς, όπως ο Haneke δημιούργησε μια σαδιστική ταινία για να κοροϊδέψει τις σαδιστικές, ηδονοβλεπτικές τάσεις του κοινού του τρόμου (Funny Games) ή όπως ο Scorsese αποτύπωσε με ενθουσιασμό την ηδονιστική ζωή ενός οικονομικού εγκληματία για να αποδομήσει τον τρόπο ζωής του (The Wolf of Wall Street), έτσι και ο Snyder μετέτρεψε καθημερινά άτομα που πασχίζουν να αντιμετωπίσουν τα προσωπικά τους προβλήματα σε ημίθεους και ημίθεες με υπερβίαιες τάσεις, καταλήγοντας να υπογραμμίζει πως για εκείνους ο μοναδικός τρόπος επικοινωνίας είναι μέσω της βίας (δείτε ας πούμε πόσο αμήχανη είναι η ερωτική σκηνή του Nite Owl με την Silk Spectre σε αντίθεση με τον ερωτισμό που ξεχειλίζουν οι σκηνές δράσεις). Τελικά, το μόνο που κατάφερε ήταν να αποξενώσει τους πάντες, αφού για τους πιστούς αναγνώστες του κόμικ προσέβαλλε τις ιδέες του Moore και για τους υπόλοιπους παρέδωσε ακόμη μια ταινία δράσης.
Παρόμοιες σκέψεις δημιουργεί και η απεικόνιση του Batman στο BvS. Ενώ η έμπνευση προέρχεται από το κλασικό κόμικ του Frank Miller, The Dark Knight Returns, στην πραγματικότητα οι δύο ιστορίες δεν έχουν κάποια άλλη ομοιότητα. Έτσι, μια εύκολη και προφανής κριτική είναι πως ο Snyder αντέγραψε την πιο αιμοσταγή εκδοχή του Batman, επειδή αυτή του φαίνεται edgy και κουλ. Χωρίς να διαφωνώ πλήρως, δεν μπορώ να αποδεχθώ ολοκληρωτικά αυτή την άποψη, διότι η εισαγωγή της ταινίες με την ξεκάθαρη αναφορά στην εικονογραφία της πτώσης των Δίδυμων Πύργων, τοποθετεί τον χαρακτήρα σε ένα απολύτως σύγχρονο πολιτικό τοπίο. Έτσι, ο Bruce/Batman μετατρέπεται σε έναν φασίστα που μισεί τους ξένους και ο Superman σε μια αλληγορία για τους μετανάστες και όλα αυτά σε μια ταινία που όφειλε να είναι εξαιρετικά ασφαλής, ώστε να ανταγωνιστεί την Marvel και μόλις μερικούς μήνες πριν την εκλογή Trump.
Αν με ρωτάτε, ελάχιστες από τις αμέτρητες αντι-Τραμπικές ταινίες έπιασαν το πνεύμα, την πόλωση και τα αδιέξοδα της εποχής καλύτερα από το σίγουρα ατελές, αλλά εξωφρενικά ενδιαφέρον BvS.
Οι άστοχοι Μεσσιανικοί συμβολισμοί
Εξίσου αποτυχημένοι είναι και οι μεσσιανικοί συμβολισμοί που αποτελούν σήμα κατατεθεν του σκηνοθέτη, τροφοδοτώντας (δικαίως) αμέτρητα memes στο διαδίκτυο. Ωστόσο, το ενδιαφέρων αυτών των συμβολισμών πηγάζει -για ακόμη μια φορά- από την αποτυχία τους.
Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Superman, ο οποίος αν και παρομοιάζεται με τον Ιησού, στην πραγματικότητα ελάχιστα κοινά σημεία έχει μαζί του. Γρήγορη ανασκόπηση: η Μαρία έμεινε έγκυος στον Ιησού μέσω ενός κρίνου και ο ερχομός του στη Γη εξυπηρετούσε μονάχα έναν σκοπό, την σωτηρία του κόσμου. Ο Superman, όμως, ήταν καρπός σαρκικής σχέσης, με τους γονείς του να παρακάμπτουν συνειδητά τις τεχνητές μεθόδους αναπαραγωγής του θεοκρατικού Krypton, διότι δεν ήθελαν το παιδί τους να γεννηθεί έχοντας να επιτελέσει έναν συγκεκριμένο σκοπό στη ζωή του, όπως συνέβαινε στην κοινωνία του Krypton, αλλά να επιλέξει εκείνο το δρόμο που θα ακολουθήσει.
Παρ’ ότι, λοιπόν, οι Χριστιανικές αναφορές είναι αρκετά άστοχες, οι πληροφορίες για τη ζωή στον Krypton αποδεικνύονται εξαιρετικά γόνιμες για προβληματισμό, αφού βλέπουμε πως ένα θρησκευτικό κράτος αξιοποιεί την εξελιγμένη τεχνολογία για να μετατρέπει την ανθρώπινη ύπαρξη σε κάτι απόλυτα ποσοτικοποιημένο, άρα και πλήρως ελεγχόμενο. Αλήθεια, πόσο διαφέρει εκείνη η συντηρητική, γραφειοκρατική κοινωνία με τις σύγχρονες νεοφιλελεύθερες που επιδιώκουν να μετατρέπουν σε μετρήσιμα νούμερα κάθε πτυχή της ανθρώπινης ύπαρξης, ακόμα και την ερωτική;
Εμπορικός κινηματογράφος με όρους “κουλτούρας”
Τα παραπάνω επιχειρήματα ίσως υπονοούν πως το ενδιαφέρον των ταινιών του Snyder προκύπτει περισσότερο από την σκηνοθετική του αμπαλοσύνη, παρά από κάποιο υπαρκτό ταλέντο. Κι όμως, θα ήταν άδικο να κατηγορήσουμε τον Snyder για έλλειψη ταλέντου, αφού μια ματιά έστω σε όλες τις εισαγωγικές σκηνές των ταινιών του θα αποδείξει πως ο τύπος ξέρει να αφηγείται μια ιστορία με απόλυτα οπτικό τρόπο – εξαιρετικά σημαντική ικανότητα σε ένα οπτικό μέσο, όπως ο κινηματογράφος.
Επιπλέον, δεν πρέπει να αγνοούμε πως ακόμη μια αρετή ενός καλού σκηνοθέτη είναι η εκμαίευση πειστικών ερμηνειών από τους ηθοποιούς και σε αυτόν τον τομέα ελάχιστα ατοπήματα μπορεί να καταλογίσει κανείς στον Snyder. Αν εξαιρέσουμε την επιεικώς απαράδεκτη Gal Gadot ως Wonder Woman (η οποία βέβαια σε οπτικό επίπεδο αποτελεί κορυφαία ενσάρκωση της ηρωίδας), τις περισσότερες φορές οι ερμηνείες στις ταινίες του είναι κάτι παραπάνω από απλά καλές ή τέλος πάντων εξαιρετικά ταιριαστές στο ύφος που υπηρετεί. Θυμηθείτε ενδεικτικά το εξαιρετικό καστ του Watchmen και του Sucker Punch.
Αν, όμως, πρόκειται όντως για έναν αξιόλογο σκηνοθέτη, ικανό χειριστή της οπτικής γλώσσας, γιατί δεν έχει αναγνωριστεί η αξία του; Προσωπικά, θεωρώ πως αυτό συμβαίνει επειδή προσεγγίζει το εμπορικό του υλικό με όρους “καλλιτεχνικού κινηματογράφου”, εννοώντας περισσότερο κάποιες τεχνικές ομοιότητες των ταινιών του με εκείνες του πιο αρτιστίκ κινηματογράφου, παρά τις μεγαλεπήβολες θεματικές που ενσωματώνει στις ιστορίες του.
Ενδεικτική είναι η χρήση της αργής κίνησης που ξενίζει τόσο τους θαυμαστές των υπερηρωικών ταινιών, όσο και εκείνους του “ποιοτικού” κινηματογράφου. Και εντάξει, για τους πρώτους μπορώ να καταλάβω πως είναι θέμα συνήθειας και είναι λογικό να παραξενεύεται κανείς όταν σε μια ταινία δράσης όπου τα πάντα οφείλουν να κινούνται με ιλιγγιώδεις ρυθμούς, έχεις έναν σκηνοθέτη που χρησιμοποιεί εμμονικά την αργή κίνηση. Για τους υπόλοιπους, όμως, δεν μπορώ να το καταλάβω. Ίσα ίσα, θα έπρεπε να πετάνε την σκούφια τους που ένας εμπορικός σκηνοθέτης γαλουχεί το μαζικό κοινό με ένα από τα βασικότερα και συχνότερα εργαλεία του καλλιτεχνικού σινεμά, την αργή αφήγηση.
Ακριβώς, όπως ένας auteur θα επιλέξει να αφηγηθεί αργά την ιστορία του, ώστε να επιτρέψει στις μικρές σκηνές που εμπλουτίζουν με συναίσθημα την ταινία να αναπνεύσουν, έτσι και ο Snyder χρησιμοποιεί την αργή κίνηση για να δημιουργήσει την κατάλληλη ατμόσφαιρα. Δείτε για παράδειγμα την Justice League. Ολόκληρη η ταινία αποτελείται από έντονη χρήση της αργής κίνησης και ενώ σίγουρα σε μερικά πλάνα είναι εντελώς περιττή (βλ. καπουτσίνο της Lois), σε γενικές γραμμές εξυπηρετεί την ατμόσφαιρα θρήνου και το διάχυτο αίσθημα της απώλειας που θέλει να δημιουργήσει η ταινία. Το slow motion, λοιπόν, χρησιμοποιείται για να δείξει την Lois που επισκέπτεται καθημερινά το κατεστραμμένο μνημείο του Superman, αδυνατώντας να προχωρήσει τη ζωή της ή για να εστιάσει στο θλιμμένο βλέμμα της Hippolyta όταν διαπιστώνει πως όλες οι αδερφές της γκρεμοτσακίστηκαν εξαιτίας του Steppenwolf.
Ο βασικός λόγος που η σκηνοθετική επιλογή του Snyder κατακρίνεται και θεωρείται κατώτερη έναντι άλλων δημιουργών που έχουν ξεχάσει τι θα πει μοντάζ και συχνά βραβεύονται για αυτόν ακριβώς το λόγο είναι ότι οι ήρωες του Snyder φοράνε κολάν και βασίζονται σε μικιμάου. Οι υπόλοιποι κάνουν Υψηλή Τέχνη, με ο, τι και αν σημαίνει αυτό.
Για άλλη μια φορά, λοιπόν, διαπιστώνουμε πως οι ταινίες του Snyder είναι φτιαγμένες για να μην ικανοποιούν κανέναν. Για το μαζικό κοινό είναι πολύ αργές και για εκείνους που λατρεύουν τις αργόσυρτες ταινίες το slow motion θεωρείται βιντεοκλιπίστικης αισθητικής, άρα ακατάλληλο για κινηματογραφικές αίθουσες.
Ένας υπηρέτης των b-movies με γιγαντιαίο προϋπολογισμό
Η εμπορική αποτυχία, όμως, των ταινιών του Snyder δεν οφείλεται μονάχα στην μεγάλη διάρκεια τους, αλλά και στην αισθητική του, που παρ’ ότι έχει τη στήριξη ενός σημαντικού χρηματικού ποσού, μοιάζει συχνά με ταινίες β’ διαλογής. Η εμμονή του με τα ψηφιακά εφέ στερούν την αίσθηση ρεαλιστικότητας που έχει κυριαρχήσει τα τελευταία χρόνια, ενώ η παλπ σκηνογραφία των ταινιών του μοιάζει παρωχημένη στην εποχή της αποστειρωμένης αισθητικής.
Για παράδειγμα, τα φαλλικά σύμβολα και τα κτίρια που παραπέμπουν σε αιδοία στο Man of Steel, περισσότερο ταιριάζουν σε ταινίες με μπαρόκ σκηνικά, όπως το Suspiria, παρά στον “σοβαρό” εμπορικό κινηματογράφο που έχει καλλιτεχνικές αξιώσεις και γι’ αυτόν τον λόγο έχει απεμπολήσει κάθε είδος εκκεντρικής αισθητικής. Ο Snyder δεν φοβάται να αγκαλιάσει την παλπ αισθητική των ιστοριών του (θυμηθείτε το δόρι που χρησιμοποιεί ο Batman στο BvS), έχοντας πάντα στο μυαλό του τη θεματική της ιστορίας (πχ στην περίπτωση του MoS είναι και η γέννηση) σε μια εποχή που τα πάντα πρέπει να είναι και να μοιάζουν ψυχρά και μαζικοποιημένα, λες και είναι βγαλμένα από κατάλογο του ΙΚΕΑ.
Τελικά, ο Snyder είναι ιδιοφυΐα ή ατάλαντος;
Οι ταινίες του Snyder αποτελούν ένα εκκεντρικό μείγμα υψηλής και χαμηλής τέχνης, φλερτάρουν με τον συντηρητισμό και τον ριζοσπαστισμό και ισορροπούν ανάμεσα στον κενό εντυπωσιασμό και τις φιλόδοξες θεματικές, προκαλώντας εύλογη σύγχυση στο κοινό και συνεπώς τις έντονες αντιδράσεις απέναντι στο έργο του.
Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως το έργο του Zack Snyder αρνείται πεισματικά να κατηγοριοποιηθεί, ακολουθώντας ένα μονοπάτι παρόμοιο με εκείνο της καριέρας του Nicolas Cage στην υποκριτική. Ανεξαρτήτως ποιότητας, παραμένει κάτι τόσο μοναδικό και ενδιαφέρον που ακόμα και αν το μισήσεις δεν μπορείς να πάρεις τα μάτια σου από πάνω του, διότι ακόμα και όταν αποτυγχάνει, το κάνει με τρομερά ενδιαφέρον και απόλυτα προσωπικό τρόπο και αυτό είναι από μόνο του εντυπωσιακό.
Οπότε ναι, ο Zack Snyder δεν είναι ούτε ο νέος Kubrick, ούτε ο νέος Ed Wood. Είναι ο Nicolas Cage της σκηνοθεσίας!