Πρώτο άρθρο για το αφιέρωμα στη γιγαντιαία βιβλιογραφία του Alan Moore και η αρχή γίνεται με το Watchmen. Αν και γενικά θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε τις δουλειές του Moore μένοντας όσο το δυνατόν πιο πιστοί γίνεται στη χρονολογική σειρά κυκλοφορίας τους, κάνουμε μια εξαίρεση για το Watchmen, τόσο λόγω της σημασίας του, όσο και λόγω επικαιρότητας χάρη της σειράς του HBO.
Στο -σχετικά εισαγωγικό- πρώτο μέρος του αφιερώματος για το Watchmen θα μιλήσουμε για (α) τους λόγους που οδήγησαν στην τεράστια επιτυχία του, κάνοντας μια σύντομη αναφορά στην κατάσταση που επικρατούσε στο χώρο των κόμικς μέχρι και τη δεκαετία του ’80, (β) τις σεναριακές και σχεδιαστικές αρετές του και (γ) την επίδραση του όχι μόνο στα κόμικ, αλλά σε ολόκληρη την ποπ κουλτούρα. Τέλος, (δ) θα αναρωτηθούμε αν η σύγχρονη ποπ κουλτούρα, που φαίνεται να λατρεύει τόσο πολύ τους υπερήρωες, μπορεί να διδαχθεί κάτι απ’ το συγκεκριμένο κόμικ, αν και την τελική απάντηση σε αυτό το ερώτημα θα τη δώσουμε στο δεύτερο μέρος του αφιερώματος που θα δημοσιευθεί σε μια εβδομάδα ακριβώς. Σκοπός μας, να απαντήσουμε στο μεγαλύτερο ερώτημα που βασανίζει τους φίλους του μέσου: είναι το Watchmen το καλύτερο (υπερηρωικό) κόμικ όλων των εποχών;
(α) Γιατί είναι σημαντικό το Watchmen;
Άλλαξε τη βιομηχανία των κόμικς
Ο Ιούνιος του 1938 άλλαξε καθοριστικά την τότε βιομηχανία των κόμικς, αφού η εμφάνιση του Superman στο Action Comics #1, έμελλε να σηματοδοτήσει την αρχή μιας νέας εποχής, γεμάτης από υπερήρωες, όπως ο Batman, η Wonder Woman, o Green Lantern και άλλοι. Ειδικά την περίοδο του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, το θέαμα των καλών υπερηρώων να τσακίζουν τους σατανικούς κακούς ήταν τρομερά δημοφιλές, ωστόσο το τέλος του πολέμου σηματοδότησε και την πτώση του ενδιαφέροντος του κοινού για ιστορίες με παρόμοιες θεματολογίες.
Τη θέση των υπερηρωικών περιπετειών άρχισαν να παίρνουν σταδιακά ιστορίες τρόμου, ρομάντζου, εγκλημάτων και western, προσφέροντας μια ανάσα φρέσκου αέρα στο μέσο, την οποία θα έκοβε απότομα, λίγα χρόνια αργότερα, η λογοκρισία που επιβλήθηκε από το Comics Code Authority. Αυτό είχε σαν συνέπεια όλα αυτά τα είδη που είχαν αρχίσει να κυριαρχούν στις σελίδες των κόμικς να επηρεαστούν έντονα με αποτέλεσμα οι υπερήρωες να αποκτήσουν ξανά τη χαμένη τους δόξα. Ωστόσο και εκείνοι είχαν να πληρώσουν ακριβό αντίτιμο, αφού οι περιορισμοί στις ιστορίες ήταν τόσοι πολλοί, ώστε κατέληξαν τελικά να προσφέρουν εντελώς αφελείς ιστορίες, όπου πάντα το καλό θα νικούσε στο τέλος. Η εποχή αυτή πέρασε στην ιστορία ως Silver Age, με το πιο ενδεικτικό δείγμα του κυρίαρχου ύφους εκείνης της περιόδου -τουλάχιστον για το ευρύ κοινό- να είναι ο τηλεοπτικός Batman του ’66.
Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’70, υπήρξε μια χαλάρωση στην επιβεβλημένη λογοκρισία και κάπως έτσι το είδος του τρόμου άρχισε να επιστρέφει αργά, αλλά σταθερά, ανοίγοντας το δρόμο για την καλλιτεχνική άνθιση των επόμενων χρόνων, αν και δύσκολα θα φανταζόταν κανείς αυτό που θα ακολουθούσε. Αποκορύφωμα αυτής της αλλαγής στη θεματική των κόμικς ήταν δύο κυκλοφορίες, το The Dark Knight Returns και το Watchmen, τα οποία πρέπει να έπεσαν ως κεραυνός εν αιθρία στο ανυποψίαστο αναγνωστικό κοινό που μέχρι τότε είχε συνηθίσει να διαβάζει εξαιρετικά απλοικές ιστορίες. Η επιτυχία του Watchmen ήταν τέτοια που του χάρισε βραβεία Eisner και Hugo (το πρώτο κόμικ που κατάφερε κάτι τέτοιο), ενώ κατάφερε να μπει στη λίστα του περιοδικού TIMES με τα εκατό καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του αιώνα.
Αποτύπωση ψυχροπολεμικού κλίματος και γκριζάρισμα χαρακτήρων
Κάθε σελίδα του Watchmen εκπέμπει το ψυχροπολεμικό κλίμα της εποχής, την αγωνία για το τέλος του κόσμου που έμοιαζε να πλησιάζει απειλητικά. Πάνω σε αυτή τη φοβία, ο Alan Moore έχτισε μια ιστορία που λάμβανε χώρα σε έναν κόσμο που έμοιαζε αρκετά με τον δικό μας, αλλά είχε και σημαντικές διαφορές. Κυριότερη ήταν η ύπαρξη του Dr. Manhattan, του μοναδικού υπερανθρώπου στο κόμικ, ο οποίος βοήθησε την Αμερική να κερδίσει τον πόλεμο στο Βιετνάμ, παίζοντας καθοριστικό ρόλο στα γεωπολιτικά παιχνίδια της εποχής.
Παράλληλα, οι -άνευ υπερδυνάμεων- υπερήρωες είχαν κάνει την εμφάνιση τους αρκετά χρόνια πριν, αλλά κάποια στιγμή υποχρεώθηκαν να αποκαλύψουν τα πρόσωπα τους. Κάποιοι αποσύρθηκαν, άλλοι δούλεψαν για την κυβέρνηση και μόνο ένας φαίνεται να συνέχισε τη δράση του, ο Rorsarch. Ο μοναχικός περιπατητής, έβγαινε κάθε βράδυ στα σοκάκια της Νέας Υόρκης για να τιμωρήσει με βάναυσο τρόπο κάθε είδους (μικρο)εγκληματία. Κάπως έτσι, ανακαλύπτει τυχαία, πως ένας παλιός του συνάδελφος, ο Comedian, έπεσε θύμα δολοφονίας και αρχίζει την έρευνα του, ώστε να μάθει ποιός και γιατί τα έχει βάλει με πρώην υπερήρωες.
Η αναζήτηση της αλήθειας θα οδηγήσει τον Rorsarch στη χρήση ακραίων μεθόδων, ασυνήθιστες για τα τότε υπερηρωικά δεδομένα. Η κατάσταση όμως χειροτερεύει, όσο μαθαίνουμε τα παρελθοντικά πεπραγμένα των περισσότερων χαρακτήρων, διαπιστώνοντας σταδιακά ότι απέχουν αρκετά από τον χαρακτηρισμό του ήρωα. Με αυτόν τον τρόπο, ο Alan Moore απομακρύνει τους χαρακτήρες του από τα πρότυπα που είχαν κυριαρχήσει μέχρι τότε, προσθέτοντας μια ηθική περιπλοκότητα στην ιστορία, η οποία ξεχώρισε εύκολα από άλλες σύγχρονες κυκλοφορίες.
(β) Ένα φιλόδοξο καλλιτεχνικό εγχείρημα
Αφηγηματικά, η προσέγγιση του Moore δεν έμοιαζε με τίποτα από ό, τι είχε προηγηθεί. Η ιστορία του δεν αναζητούσε απεγνωσμένα τις σκηνές δράσεις, αλλά άφηνε χώρο για φιλοσοφικούς προβληματισμούς και απλές, καθημερινές στιγμές την ίδια ώρα που μέρος της πλοκής λάμβανε χώρα στον Άρη(!), ενώ η χρήση λογοτεχνικών αποσπασμάτων, εγγράφων και άλλων ντοκουμέντων πρόσφερε (και προσφέρει) μια μοναδική αναγνωστική εμπειρία, χάρη της οποίας ο κόσμος του κόμικ φαντάζει ακόμα πιο ζωντανός (σημαντική σημείωση: η χρήση αυτών των εγγράφων δεν είναι απαραίτητη για την κάλυψη κάποιου αφηγηματικού κενού, αλλά λειτουργεί μόνο ενισχυτικά στον βασικό κορμό της πλοκής). Το τελικό αποτέλεσμα δεν ήταν άλλο ένα υπερηρωικό κόμικ, αλλά μια ιστορία που άνοιγε αρκετά θεματικά μέτωπα, στα οποία εμβάθυνε μέσα από τις διαφορετικές οπτικές των πρωταγωνιστών. Το Watchmen είναι μια ιστορία μυστηρίου, μια υπερηρωικη ιστορία, αλλά και μια slice of life αφήγηση της ζωής απλών ανθρώπων με ποικίλα προβλήματα. Εν τέλει, η αφήγηση του Moore δημιούργησε ολοκληρωμένους χαρακτήρες και ολοζώντανους κόσμους, σε τέτοιο βαθμό που ελάχιστοι κατάφεραν να προσεγγίσουν ξανά.
Βέβαια, δεν πρέπει ούτε στιγμή να υποβιβάζουμε τη σχεδιαστική δουλειά του Gibbons, το σχέδιο του οποίου δεν συνοδεύει απλά το κείμενο του Moore, αλλά συνυπάρχει μαζί του επί ίσης όροις, πολλές φορές προσθέτωντας σημαντικές αφηγηματικές πληροφορίες, ενώ τεύχη όπως το πέμπτο (A Fearful Symmetry) αποτελούν αυτόνομα καλλιτεχνικά επιτεύγματα.
(γ) Επιρροή στα κόμικς (και όχι μόνο)
Η ερώτηση σε αυτή την απάντηση είναι εξαιρετικά σημαντική, αφού θα μας βοηθήσει να εκτιμήσουμε κατά πόσο το Watchmen είναι ένα υπερεκτιμημένο κόμικ. Με μια πρώτη ματιά, η απάντηση είναι θετική, αλλά μήπως είναι επίκαιρο για τους λάθος λόγους;
Η μόδα του σκοτεινού ύφους
Πολλοί ισχυρίζονται πως το κόμικ των Moore, Gibbons και Higgins είναι εξαιρετικά ώριμο, βαθύ και σκοτεινό. Σίγουρα, αυτοί οι ισχυρισμοί δεν απέχουν καθόλου απ’ την πραγματικότητα, ωστόσο ο περιορισμός σε αυτούς μας αποπροσανατολίζει από την ουσία της ιστορίας. Η μαγεία και η μεγάλη επιτυχία του Watchmen είναι ότι κατάφερε να κερδίσει την εύνοια και ατόμων έξω από τον χώρο των κόμικς, δίχως να θυσιάσει τη εγγενή γελοιότητα της ιδέας των υπερηρώων και των ενήλικων ανθρώπων που ντύνονται το βράδυ με λάτεξ στολές για να βαράνε κακοποιούς. Αυτό το μοναδικό πάντρεμα του σοβαρού ύφους με τις πιο γελοίες στιγμές, πιστώνεται στο σενάριο του Alan Moore -που ναι, διαθέτει και κωμικές στιγμές-, στο σχέδιο του Gibbons που αποτυπώνει ιδανικά και τις ρεαλιστικές, αλλά και τις φανταστικές πτυχές της ιστορίας (βλ. καλαμάρι), αλλά και στην ανατρεπτική χρωματική παλέτα του John Higgins που δημιουργεί έναν κόσμο οικείο και αυτόνομο την ίδια στιγμή.
Αυτή την ιδιαιτερότητα φαίνεται να ξέχασαν, να αγνόησαν ή να μην αντιλήφθηκαν καν όσοι θέλησαν να συνεχίσουν το πνεύμα της ιστορίας του Watchmen, με τη συμπαθέστατη σε γενικές γραμμές μεταφορά του Zack Snyder να αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα. Παρ’ ότι, ο Snyder έμεινε πιστός πάνελ προς πάνελ στο κόμικ, επέλεξε να αλλάξει ένα βασικό πράγμα, το φινάλε, το οποίο καθόλου τυχαία είναι και μια απ’ τις πιο “γελοίες” και “παιδικές” στιγμές της ιστορίας. Αυτή η σοβαρή προσέγγιση του είδους κορυφώθηκε σε ταινίες, όπως το The Dark Knight και Joker, οι οποίες μοιάζουν να ντρέπονται για την καταγωγή τους (χρησιμοποιώντας το έργο του Moore ως σημείο αναφοράς της ποιότητας τους), αλλά και σε άλλες κομιξικές ιστορίες, οι οποίες προσπάθησαν να διώξουν από πάνω τους την υπερηρωική ρετσινιά, διατηρώντας όμως εκείνα τα χαρακτηριστικά που θα τους βοηθούσαν να κερδίσουν την χαμένη εκτίμηση τους από το ευρύ κοινό. Τη βία και τη σκοτεινιά.
Αντίθετα, το φανταστικό στοιχείο που ακόμα και σήμερα συνοδεύεται από αρνητικούς χαρακτηρισμούς, παραγκωνίστηκε, ώστε να μπορούν οι ιστορίες να χαρακτηρισθούν “ώριμες”, “βαθιές” και “σκοτεινές”. Κάπως έτσι λοιπόν, κατέληξε μια τόσο ριζοσπαστική ιστορία να ρίξει τη σκιά της σε ένα ολόκληρο είδος, σε ένα ολόκληρο μέσο, κυρίως για τους λάθους λόγους, εγκλωβίζοντας τη δημιουργικότητα σε μια στείρα ανακύκλωση και αναγκάζοντας τον Moore να εκφράσει τη δυσαρέσκεια του για την επιρροή που άσκησε τελικά η δημιουργία του.
(Για την ιστορία, οι μοναδικές ταινίες που επιχείρησαν να δημιουργήσουν έναν δικό τους κόσμο, να κάνουν μια απόπειρα speculative fiction ήταν τα Man of Steel και Aquaman, τα οποία αγκάλιασαν μέρος της κομιξικής αφέλειας. Στον ίδιο τον χώρο των κόμικς, οι δουλειές του Grant Morrison λειτουργούν ως αντίβαρο στην επιβεβλημένη σοβαροφάνεια και κόμικς όπως το Justice League: The New Frontier είναι απόδειξη ότι η αφέλεια μπορεί να συνδυαστεί με την περιπλοκότητα, δίνοντας μας εξαιρετικά αποτελέσματα.)
Δεδομένου ότι όλη αυτή η σοβαροφάνεια που κυριαρχεί στο υπερηρωικό είδος προέρχεται (και) από το Watchmen, σίγουρα μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε ακόμα επίκαιρο. Ωστόσο, αν δοθεί έμφαση στα υπόλοιπα, παραμελημένα χαρακτηριστικά του (τη φαντασία, το λεπτομερές χτίσιμο κόσμου, την ιδιαίτερη αφήγηση) το Watchmen θα μπορεί να αποδειχθεί πυξίδα προς το μέλλον, βοηθώντας το χώρο του φανταστικού να προχωρήσει μπροστά και να ξεκολλήσει απ’ το μηδενισμό που έχει κυριεύσει την ποπ κουλτούρα.
Η πρωτότυπη αφήγηση του Watchmen δείχνει το δρόμο προς το μέλλον
Λίγο καιρό πριν, ο Soderbergh κυκλοφόρησε μια διαδραστική σειρά, το Mosaic. Η σειρά αυτή όμως, δεν ήταν διαδραστική με τον τρόπο του Black Mirror: Bandersnatch, δηλαδή δεν είχε ως σκοπό να επιτρέψει στους θεατές να επιλέξουν την δική τους κατάληξη της ιστορίας, αλλά έμοιαζε περισσότερο με το Watchmen (κι όμως!). Πιο συγκεκριμένα, αν κάποιος ήθελε να παρακολουθήσει τη σειρά απ’ την κατάλληλη εφαρμογή θα είχε τη δυνατότητα να διαβάσει διάφορα ντοκουμέντα απ’ τον κόσμο της σειράς, ακριβώς δηλαδή όπως συνέβη και στο κόμικ του Moore, μετατρέποντας την παρακολούθηση της σε μια εντελώς διαφορετική εμπειρία. Κάτι παρόμοιο, έχει συμβεί και με το τηλεοπτικό Twin Peaks, για το οποίο έχουν κυκλοφορήσει βιβλία με αστυνομικές αναφορές σχετικές με το μυστήριο της σειράς, τα οποία δεν είναι απαραίτητα για την κατανόηση της βασικής πλοκής, απλώς προσφέρουν τη δυνατότητα εμβάθυνσης στην ιστορία, αλλά και στο πρόσφατο X-Men House of X/Power of X με τη χρήση ντοκουμέντων, ενώ μια πιο δυστοπική εκδοχή αυτού του είδους αφήγησης βρίσκουμε στο Star Wars, το οποίο δημοσιεύει σημαντικά στοιχεία της πλοκής του, είτε σε κόμικς, είτε σε βιβλία που μπαλώνουν αμήχανες σκηνές, είτε ακόμα και στο… Fortnite.
(δ) Πόσο ικανοποιητικά στέκονται οι θεματικές του σήμερα;
Με βάση τα όσα γράφτηκαν παραπάνω, αρχίζει να διαφαίνεται προς τα που κλίνουμε ως προς την απάντηση μας για τη σπουδαιότητα και σημασία του Watchmen. Ένα κόμικ το οποίο αποτελεί ορόσημο για την υφολογική στροφή ενός ολόκληρου μέσου και το οποίο φαίνεται να κρύβει σπέρματα των αφηγηματικών τεχνικών του μέλλοντος, σίγουρα μπορεί να χαρακτηρισθεί τουλάχιστον σημαντικό. Ωστόσο, ένα εξαιρετικά καίριο ερώτημα είναι κατά πόσο οι θεματικές της ιστορίας είναι επίκαιρες σήμερα.
Μήπως το ψυχροπολεμικό κλίμα μοιάζει πλέον ξεπερασμένο; Μήπως το σενάριο είναι σεξιστικό, οπότε πρέπει να κάψουμε το κόμικ μαζί με άλλα έργα παλιότερων δεκαετιών τα οποία δεν ανταποκρίνονται στις σύγχρονες ανάγκες για εκπροσώπηση διάφορων κοινωνικών ομάδων; Ή μήπως ο Moore της δεκαετίας του ’80 βάζει τα γυαλιά στο 90% εκείνων που ισχυρίζονται ότι γράφουν πολιτικοποιημένες ιστορίες;
Η απάντηση θα δοθεί στο επόμενο (και τελευταίο) μέρος του αφιερώματος στο Watchmen, όπου θα αναλύσουμε τις θεματικές της ιστορίας μέσα απ’ τους χαρακτήρες της.
