Το Gladiator II του Ridley Scott προβάλλεται ήδη στις κινηματογραφικές αίθουσες του κόσμου και φέρνει ξανά στη μεγάλη οθόνη ρωμαϊκό υπερθέαμα. Ιδανική ευκαιρία για να θυμηθούμε ένα είδος που, αν και «νεκρό» για δεκαετίες, κάποτε γνώρισε μεγάλες δόξες στο αμερικανικό, αλλά και το ιταλικό σινεμά: το αρχαίο έπος, αλλιώς επονομαζόμενο «sword and sandal movies» (και peplum για εκείνες τις ταινίες που διαδραματίζονταν ειδικά στην περίοδο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας). Μπορεί στο σημερινό θεατή αυτό να φαντάζει απίστευτο, αλλά στη δεκαετία του 1950 και μέχρι τα μέσα του 1960 το εν λόγω είδος ήταν η αιχμή του δόρατος για το Χόλιγουντ και την Cinecitta– όπου γυρίζονταν και πολλές χολιγουντιανές παραγωγές, για να εκμεταλλευτούν το μεσογειακό τοπίο της Ιταλίας.
Με αφορμή, λοιπόν, την κυκλοφορία του πολυαναμενόμενου σίκουελ, καταρτίσαμε μια λίστα με δέκα ταινίες του είδους που αξίζει να δείτε. Το είδος δε γνώρισε ποτέ κριτική εκτίμηση, εμείς όμως το αγαπάμε και θεωρούμε πολλές από τις ταινίες του άκρως ενδιαφέρουσες. Στην παρακάτω λίστα θα βρείτε γενικά ταινίες για την αρχαιότητα, όχι μόνο peplum, με χρονολογική και όχι αξιολογική σειρά.
Cabiria (1914)
Στις πρώτες δεκαετίες του κινηματογράφου, η νεοσύστατη ιταλική κινηματογραφική βιομηχανία έδινε έμφαση στις ιστορικές υπερπαραγωγές, που χρησίμευαν και ως πρωταγωνιστικά οχήματα για τις πρώτες ντίβες της μεγάλης οθόνης. Η Cabiria δεν ήταν η πρώτη τέτοια ταινία, ήταν όμως η καλύτερη και ανέδειξε σε σταρ την πρωταγωνίστρια, Lidia Quaranta, η οποία υποδύεται την ηρωίδα του τίτλου. Ο μεγάλος σκηνοθέτης της εποχής Giovanni Pastrone στήνει ένα άνευ προηγουμένου υπερθέαμα, σκαρφίζεται πρωτοποριακές κινήσεις της κάμερας που επηρέασαν τον Griffith στις δικές του υπερπαραγωγές, και παραδίδει το πρώτο ατόφιο κινηματογραφικό έπος. Σήμερα η ταινία μπορεί να φαντάζει λίγο παρωχημένη στον αμύητο θεατή, ειδωμένη όμως στο πλαίσιο της εποχής που γυρίστηκε μας αφήνει ακόμη με ανοικτό το στόμα. Ένας δευτερεύων χαρακτήρας του φιλμ, ο Μασίστας, αγαπήθηκε τόσο από το κοινό, που ολόκληρη σειρά ταινιών γυρίστηκε με εκείνον ως ήρωα, φθάνοντας μέχρι και τη δεκαετία του 1960!
Quo Vadis? (1951)
Μολονότι αρχαία έπη γυρίζονταν στο Χόλιγουντ καθ’ όλη τη διάρκεια των δεκαετιών του 1920 και του 1930, το είδος θα γνώριζε κάμψη στη δεκαετία του 1940 και θα έπρεπε να περιμένουμε τη δεκαετία του 1950 και την έλευση του χρώματος – και αργότερα του σινεμασκόπ – για να ξαναγίνουν τα φιλμ αυτά δημοφιλή. Το δρόμο έδειξε η διασκευή που επιφύλαξε ο βετεράνος των ειδών LeRoy στο ομότιτλο μυθιστόρημα του Herman Sienkiewicz, το οποίο είχε ήδη διασκευάσει για το σινεμά, το 1913, ο Ιταλός Enrico Guazzoni, σε μια ασήμαντη ωστόσο ταινία. Ο Robert Taylor, ένας από τους υποτιμημένους ηθοποιούς του κλασικού Χόλιγουντ, έρχεται αντιμέτωπος με τον παράφρονα αυτοκράτορα Νέρωνα του τρομερού Peter Ustinov σε μια ταινία σχεδόν τρίωρης διάρκειας, απαστράπτοντος τεκνικολόρ, χιλιάδων κομπάρσων και ανεπανάληπτου για την εποχή θεάματος. Όχι σπουδαίο, αλλά καλό σινεμά σίγουρα.
Julius Caesar (1953)
Μέχρι το 1953, το ύφος που επέβαλε το Quo Vadis είχε κυριαρχήσει στις ταινίες του είδους. Έτσι, ο Mankiewicz χρειάστηκε να έρθει σε σύγκρουση με το στούντιο όταν τους ανακοίνωσε την πρόθεσή του να γυρίσει τη διασκευή του σεξπιρικού Ιουλίου Καίσαρα ασπρόμαυρη, απόφαση που αυτομάτως καθιστούσε την ταινία λιγότερο εμπορική. Διατηρώντας αυτούσιο το κείμενο του Άγγλου βάρδου και συγκεντρώνοντας ένα εκπληκτικό καστ (Marlon Brando, James Mason, John Gielgud κλπ), ο σπουδαίος σκηνοθέτης κατόρθωσε να φτιάξει μια ταινία μεγάλης οπτικής και αφηγηματικής δύναμης, εντελώς διαφορετική από τις άλλες ταινίες του είδους που γυρίζονταν εκείνη την εποχή στο Χόλιγουντ και στην Ιταλία. Για τους πολύ δικούς μας, και αυτό το είχε γυρίσει βωβή ταινία ο Guazzoni στην Ιταλία, εκείνο δεν είναι καλό, αλλά για ιστορικούς λόγους έχει ενδιαφέρον.
The Robe (1953)
Το The Robe είναι μια από τις λιγότερο καλές ταινίες της λίστας, αλλά η ιστορική της σημασία δε μας επιτρέπει να την παραλείψουμε. Βλέπετε, ήταν η πρώτη ταινία που γυρίστηκε με την τεχνική του σινεμασκόπ, και η εμπορική επιτυχία του εγχειρήματος αύξησε εντυπωσιακά τις εκφραστικές δυνατότητες του κινηματογράφου. Ο Richard Burton, σε έναν από τους πρώτους του χολιγουντιανούς ρόλους, είναι εξαιρετικός, το ίδιο κι η Jean Simmons, υπάρχει και (μετριότατο) σίκουελ ένα χρόνο μετά με τον Victor Mature να επαναλαμβάνει το ρόλο του Δημήτριου (Demetrius and the Gladiators, ο μεγάλος Delmer Daves το έκανε), όμως η στατικότητα που χαρακτηρίζει το σκηνοθετικό ύφος του Henry Koster δε μας επιτρέπει να απολαύσουμε μια ταινία νωχελικού ρυθμού και άνευρης αφήγησης.
Land of the Pharaohs (1955)
Εδώ το πράγμα σοβαρεύει, γιατί έχουμε έναν Howard Hawks στη σκηνοθεσία (που σημαίνει το βλέπεις χθες), κοτζάμ William Faulkner στο σενάριο και μια θεσπέσια αναπαράσταση της αρχαίας Αιγύπτου να ζωντανεύει στην οθόνη. Δεν είναι η καλύτερη ταινία του Hawks, είναι όμως αριστοκρατικό σινεμά παλιάς κοπής, κλασικότροπης λογικής, από εκείνη την ωραία, την αλλιώτικη, την bigger than life εποχή του Χόλιγουντ που κάποιοι νοσταλγούμε κι ας μην τη ζήσαμε. Δεν εκτιμήθηκε τότε, πλην Cahiers φυσικά, δεν εκτιμάται και τώρα, εμείς εδώ όμως την αγαπάμε ανυπερθέτως και σας προτρέπουμε σε προσεκτική θέαση.
The Ten Commandments (1956)
Ο Cecil B. DeMille είναι ο σκηνοθέτης που ταύτισε περισσότερο από κάθε άλλον το όνομά του με το είδος στον αμερικανικό κινηματογράφο και, μολονότι δεν μπορεί κάποια από τις ταινίες του να χαρακτηριστεί σπουδαία, η παράλειψη της αναφοράς έστω μιας από αυτές θα συνιστούσε αδικία – και ποια καλύτερη από το The Ten Commandments, το κλασικό εικονογραφημένο που αγαπιέται από κάθε αμερικανική οικογένεια και αποτέλεσε έργο ζωής για τον σκηνοθέτη: γύρισε μια πρώτη, βωβή εκδοχή της ιστορίας το 1923 (καλή, αξίζει να τη δείτε επίσης), αλλά αποφάσισε πως το χρώμα και οι νέες τεχνολογικές δυνατότητες του επέτρεπαν να κάνει κάτι ακόμα καλύτερο κι έτσι, το 1956, στην τελευταία του σκηνοθετική απόπειρα, συγκέντρωσε δεκάδες χιλιάδες κομπάρσους, σχεδόν όλους τους μεγάλους χολιγουντιανούς σταρ της εποχής, η παράθεση των ονομάτων των οποίων είναι πραγματικά αδύνατη εδώ, και βάλθηκε να υλοποιήσει ένα όραμα όχι ελεύθερο αδυναμιών, αλλά οπωσδήποτε άξιο σεβασμού. Και μόνο η σκηνή της διάνοιξης της Ερυθράς Θάλασσας φέρνει ανατριχίλα ακόμη και σήμερα.
Ben–Hur (1959)
Ο σπουδαίος Αλσατός William Wyler, ένα χρόνο μετά το επικό γουέστερν The Big Country και δύο πριν το queer δράμα δωματίου (!) The Children’s Hour, έφτιαξε το απόλυτο υπερθέαμα της αρχαιότητας με μια ταινία – ποταμό, κλασική κι αγαπημένη μέχρι σήμερα, από τις ελάχιστες καθολικά αποδεκτές του είδους, η προβολή της οποίας κάθε Πάσχα είναι έθιμο απαράβατο. Από το σχόλιο πάνω στην εξουσία μέχρι τους ομοφυλοφιλικούς υπαινιγμούς, το Ben Hur έχει γίνει, στην καθομιλουμένη, συνώνυμο του φιλόδοξου και επιτυχημένου οράματος και διαθέτει μια σκηνή αρματοδρομίας την οποία καμία ταινία δεν κατάφερε ποτέ να ξεπεράσει ή να μιμηθεί. Δείτε το remakeτ ου Timur Bekmambetov από το 2016 για να καταλάβετε.
Spartacus (1960)
Passion project του πρωταγωνιστή Kirk Douglas, ο οποίος προσέλαβε τόσο τον σκηνοθέτη Stanley Kubrick (Dr Strangelove) με τον οποίο είχε συνεργαστεί στην αμέσως προηγούμενη ταινία του τελευταίου, Paths of Glory (1957), όσο και τον σεναριογράφο Dalton Trumbo συμβάλλοντας, έτσι, στην επαναφορά του στην πρώτη γραμμή του Χόλιγουντ μετά τη συμπερίληψή του στη Μαύρη Λίστα του Joseph McCarthy, το Spartacus είναι μάλλον η καλύτερη ταινία του είδους που γυρίστηκε ποτέ, μια πολιτική αλληγορία άξια τοποθετημένη πλάι στα υπόλοιπα αριστουργήματα του Kubrick. Η ατάκα «I’m Spartacus!» και ολόκληρη η σκηνή που την περιλαμβάνει έχουν μείνει κλασικές, το ensemble cast είναι και εδώ σπουδαίο και, μολονότι αισθητικά πρόκειται για τη λιγότερο αντιπροσωπευτική δουλειά του Kubrick, αποδεικνύει την ευρύτητα του ταλέντου του Αμερικανού σκηνοθέτη και την κατανόησή του πάνω στα κινηματογραφικά είδη.
Jason and the Argonauts (1963)
Ο μύθος της Αργοναυτικής εκστρατείας σε μια ταινία που έχει αγαπηθεί από κάθε θεατή ο οποίος είχε την τύχη να την παρακολουθήσει σε μικρή ηλικία και βοήθησε τον κινηματογράφο να πάει ένα βήμα παραπέρα τεχνολογικά, χάρη στα πρωτοποριακά εφέ του Ray Harrihausen. Αγνό παραμύθι με όλα τα στοιχεία που γοητεύουν τα παιδιά, εντυπωσιακό θέαμα, άφθονη δράση, φαντασμαγορία, αποδραστισμός, σε ένα ακαταμάχητο κοκτέιλ που σου θυμίζει πώς είναι να παρακολουθείς κάτι με δέος και να διερωτάσαι «μα πώς το γύρισαν;».
The Fall of the Roman Empire (1964)
Η τελευταία μεγάλη ταινία της κλασικής περιόδου του είδους είναι ταυτόχρονα η καλύτερη της επικής περιόδου στο έργο του Anthony Mann, του μεγάλου αυτού κλασικού σκηνοθέτη που καθόρισε, προηγουμένως, το νουάρ και το γουέστερν με τις ταινίες του στις δεκαετίες του 1940 και του 1950, αντίστοιχα. Η πλοκή της ταινίας περιστρέφεται γύρω από αυτό ακριβώς που περιγράφει ο τίτλος, την παρακμή της αρχαίας Ρώμης, και την παρακμή αυτή ο Mann την αποτυπώνει με χρώματα και τόνους που θυμίζουν περισσότερο το Gladiator παρά τις φανταχτερές υπερπαραγωγές της εποχής. Εξαιρετικό καστ, και πάλι, και τώρα που γράφουμε ψηθήκαμε κι εμείς να ξαναδούμε την ταινία.
Και αντί επιλόγου, μια σημείωση: Σκόπιμα παραλείψαμε το πρώτο Gladiator, που όλοι έχουμε δει κι αγαπάμε, αλλά και περιοριστήκαμε σε ταινίες καθαρά «επικές» και όχι auteurίστικες εμπνευσμένες από το είδος, όπως το Fellini Satyricon (1969) του Federico Fellini ή το Medea (1969) του Pier Paolo Pasolini.
