Αφού αναλύσαμε τους ιστορικούς και καλλιτεχνικούς λόγους για τους οποίους το Watchmen κατέληξε να μνημονεύεται ως ένα από τα πιο επιδραστικά κόμικς όλων των εποχών, ήρθε η ώρα να καταπιαστούμε με τους χαρακτήρες της ιστορίας, -κύριους, αλλά και κάποιους δευτερεύοντες-, οι οποίοι αποτελούν και το μέσο με το οποίο ο Moore εξερευνά τις ενδιαφέρουσες θεματικές της ιστορίας. Δεδομένου πως η ιστορία περιλαμβάνει έναν αρκετά μεγάλο αριθμό χαρακτήρων, για τις ανάγκες του άρθρου θα εστιάσουμε μονάχα σε όσους θεωρούμε ότι αντιπροσωπεύουν καλύτερα τις θεματικές της ιστορίας. Έτσι, θα υπάρξουν κάποιες ελλείψεις, όπως για παράδειγμα εκείνη του Nite Owl, του οποίου το σεξουαλικό φετίχ με τις στολές, αν και ανήκει στη θεματική της σεξουαλικότητας, δεν προσφέρεται για εξονυχιστικές αναλύσεις.
Hooded Justice – Οι υπερήρωες ως σύμπτωμα σεξουαλικής καταπίεσης
Ίσως μοιάζει περίεργο να ξεκινάμε την ανάλυση του Watchmen από τον Hooded Justice, έναν χαρακτήρα δηλαδή που ποτέ δεν μας απασχολεί πραγματικά στα πλαίσια της ιστορίας, με τον ίδιο τον Moore να μας τον παρουσιάζει κυρίως μέσω της βιογραφίας του πρώτου Nite Owl. Άλλωστε, φαινομενικά δεν υπάρχουν και πολλά να ειπωθούν για έναν χαρακτήρα για τον οποίον μόνο εικασίες μπορούμε να κάνουμε, αφού η ταυτότητα του παραμένει άγνωστη με τις πληροφορίες που έχουμε για εκείνον να προέρχονται κυρίως από φήμες. Ωστόσο, μέσα από αυτές τις φήμες που περιτριγυρίζουν τον πρώτο υπερήρωα, φαίνεται πως ο Alan Moore επιχειρεί να δώσει τη δικιά του εξήγηση για το (κοινωνικό) φαινόμενο των υπερήρωων.
Ανάμεσα στις διάφορες πληροφορίες/εικασίες σχετικά με την προσωπικότητα του Hooded Justice, δύο είναι εκείνες που κεντρίζουν το ενδιαφέρον. Η πρώτη είναι ότι μάλλον ο Hooded Justice είναι ομοφυλόφιλος και η σχέση που διατηρεί με την πρώτη Silk Spectre είναι αποκλειστικά για δημοσιοσχετίστικους λόγους, ενώ η δεύτερη έχει να κάνει με το γεγονός πως φέρεται ως υποστηρικτής ακροδεξιάς ιδεολογίας με τη στολή του μάλιστα να παραπέμπει σε εκείνη των μελών της ΚΚΚ. Αυτές οι δύο αντιφατικές πτυχές της προσωπικότητας του Hooded Justice, μπορεί να μοιάζουν με υποσημείωση συγκριτικά με την υπόλοιπη πλοκή, ωστόσο τοποθετούν την ιστορία σε ένα πολύ συγκεκριμένο θεματικό πλαίσιο, σύμφωνα με το οποίο το φαινόμενο των υπερηρώων αποτελεί και σύμπτωμα της σεξουαλικής καταπίεσης.
Αν και κατά τη διάρκεια της ιστορίας θα διατυπωθούν και άλλες απόψεις σχετικά με τα κίνητρα πίσω από την υπερηρωική δράση, μια ματιά σε ένα μεταγενέστερο δοκίμιο του Moore είναι αρκετό για να πειστούμε πως η επιλογή του Moore να σκιαγραφήσει τον πρώτο υπερήρωα ως ναζιστή και ομοφυλόφιλο δεν είναι καθόλου τυχαία. Πιο συγκεκριμένα, στο 25,000 Years of Erotic Freedom, το οποίο δημοσιεύτηκε χρόνια μετά το Watchmen, ο Βρετανός συγγραφέας δηλώνει πως οι σεξουαλικά απελευθερωμένες κοινωνίες μας έδωσαν τη φιλοσοφία, τη λογοτεχνία και τον πολιτισμό, ενώ οι καταπιεσμένες τον Μεσαίωνα και το Ολοκαύτωμα. Βέβαια, ο Moore δεν είναι ο μοναδικός με αυτή την άποψη, αφού σε παρόμοια συμπεράσματα, σχετικά με τη σύνδεση της σεξουαλικής καταπίεσης και την ανάδυση του ναζισμού, κατέληξε και ο Wilhelm Reich στο βιβλίο του The Mass Psychology of Fascism, στην προσπάθεια του να εξηγήσει την τάση των ανθρώπων να υποστηρίζουν ιδεολογίες, οι οποίες εναντιώνονται στα συμφερόντα τους.
Με βάση τις παραπάνω παρατηρήσεις, ο Hooded Justice αναδεικνύεται σε χαρακτήρα κλειδί στην κατανόηση των θεματικών της ιστορίας, εξηγώντας γιατί σε μια ιστορία που ασχολείται με γεγονότα μεγάλης κλίμακας, όπως ο Ψυχρός Πόλεμος, μας απασχολεί τόσο έντονα η σεξουαλική ζωή όλων των χαρακτήρων. Παράλληλα, αναδεικνύει την περιπλοκότητα της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης, η οποία πολλές φορές βρίσκει καταφύγιο στα πιο λάθος σημεία. Σύμφωνα με το Watchmen, η αυτοδικία που πρεσβεύουν οι υπερήρωες είναι ένα απ’ αυτά και παρ’ ότι υπόσχεται την ατομική χειραφέτηση, εν τέλει έχει τα ακριβώς αντίθετα αποτελέσματα.
Rorschach – Η υπερηρωική εκδοχή των drag queen
Προερχόμενος από την εργατική τάξη, ο Walter Kovacs μίσησε την πόρνη μητέρα του, βίωσε την κοροϊδία εξαιτίας του επαγγέλματος της και εν τέλει κατέληξε να απεχθάνεται τις γυναίκες και κάθε σκέψη περί έρωτα. Ο μόνος σκοπός της ζωής του είναι να φοράει τη μάσκα του (την οποία θεωρεί ως το πραγματικό του πρόσωπο) και να συνεχίζει το θεάρεστο υπερηρωικό του έργο, παρ’ ότι οι υπερήρωες έχουν πλέον απαγορευτεί. Έτσι, κάθε μέρα, περιπλανιέται στην πόλη και εγκλωβισμένος στον ηθικό μανιχαϊσμό του, δικάζει με βάναυσο τρόπο τους εγκληματίες που ζουν παρασιτικά στα σοκάκια της Νέας Υόρκης, πιστεύοντας πως αυτός είναι ο μόνος τρόπος να τους αντιμετωπίσει.
Κρίνοντας από τα όσα είπαμε για τον Hooded Justice, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως η βίαιη συμπεριφορά του Rorschach οφείλεται στην σεξουαλική καταπίεση. Ωστόσο, ο Moore ελάχιστα φαίνεται να ενδιαφέρεται για την μάλλον ανύπαρκτη σεξουαλική ζωή του χαρακτήρα. Άραγε, αυτό σημαίνει πως ο Rorschach δεν είναι σεξουαλικά καταπιεσμένος; Όχι, απλώς όλες οι πληροφορίες που μας δίνει ο Moore και ο Gibbons για τη σεξουαλικότητα του είναι άκρως διακριτικές, οπότε είναι εξαιρετικά εύκολο να περάσουν απαρατήρητες. Με μια πιο προσεκτική ματιά λοιπόν, προκύπτει ότι ο Rorschach είναι η υπερηρωική εκδοχή των… drag queens (ίσως και κάτι παραπάνω, όπως θα δούμε στη συνέχεια)!
Αν και αυτός ο ισχυρισμός μοιάζει υπερβολικός, στην πραγματικότητα βγάζει πολύ περισσότερο νόημα απ’ ότι θα περίμενε κανείς. Αρχικά, ο παραλληλισμός των υπερηρώων με τις drag queens ξεκινάει ήδη από την πρακτική και των δύο να υιοθετούν μια δεύτερη ταυτότητα και να κυκλοφορούν τα βράδια με στολές (με τη διαφορά ότι οι drag queens δεν χρησιμοποιούν βί), ενώ δεν πρέπει να ξεχνάμε πως πολλές φορές το είδος έχει κατηγορηθεί ότι περνάει ομοερωτικά μηνύματα στους αθώους, ανήλικους αναγνώστες τους με χαρακτηριστικότερη όλων, την περίπτωση του Batman και του Robin. Η ομοιότητα των πρακτικών όμως μπορεί να γενικευθεί για όλους τους υπερήρωες, οπότε δεν είναι αρκετή για να υποστηριχθεί ο ισχυρισμός μας.
Εξετάζοντας ακόμα πιο λεπτομερώς την περίπτωση του Rorschach, παρατηρούμε πως όπως και οι drag queens, έτσι κι εκείνος έφτιαξε μόνος του τη στολή του, το ύφασμα της οποίας μάλιστα προέρχεται από γυναικείο ρούχο. Και αν το υλικό της στολής μπορεί να θεωρηθεί σύμπτωση, το γεγονός ότι αρκετές φορές στη διάρκεια των δώδεκα τευχών κάποιος θα απευθυνθεί στον Kovacs ως “Πούστη!”, αλλά και το ότι η ίδια η μητέρα του αφήνει να εννοηθεί πως η σεξουαλικότητα του γιου της ξεφεύγει από τα “φυσιολογικά” πρότυπα είναι αρκετά καλοί λόγοι για να υποψιαστούμε πως η σεξουαλικότητα του χαρακτήρα είναι πιο περίπλοκη απ’ ότι μοιάζει αρχικά.
Η μεγαλύτερη επιβεβαιώση όμως έρχεται στα πάνελ που ακολουθούν.
Θεωρητικά, τα παραπάνω πάνελ δεν παρουσιάζουν κάτι ιδιαίτερο, παρά τον Kovacs να φοράει τη στολή του alter ego του. Ωστόσο, όπως είδαμε και στο προηγούμενο άρθρο, το σχέδιο του Gibbons συνηθίζει να οπτικοποιεί ιδανικά όσα αναφέρει ή υπονοεί το σενάριο του Moore, προσθέτοντας επίπεδα ανάγνωσης της ιστορίας. Έτσι, μάλλον δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι την ώρα που ο Rorschach φοράει τη στολή του, βλέπουμε στο βάθος μια αφίσα με μια γυναίκα που ντύνεται. Καθόλο τυχαία, αυτή η αφίσα είναι μέρος της διαφημιστικής καμπάνιας του αρώματος “Nostalgia”, προϊόν που παράγει η εταιρία του Veidt. Μάλιστα, σε μια επιστολή που βρίσκουμε στο δέκατο κεφάλαιο, ο Veidt αναφέρει για την αφίσα ότι “επιλέγουμε σταθερά μοντέλα με μια ελαφρώς ανδρόγυνη ομορφιά, πράγμα που υποθέτω ότι σκοπό έχει να μας ανοίξει μια πόρτα προς το ομοφυλόφιλο κοινό”, επιβεβαιώνοντας έτσι τη σεξουαλικότητα του Rorschach. Πηγαίνοντας ένα βήμα παραπέρα και συνδυάζοντας το γεγονός ότι πολλές drag queens είναι τρανσέξουαλ με το ότι ο Kovacs θεωρεί ως πραγματικό του πρόσωπο τη μάσκα, ίσως να μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως και ο ίδιος είναι τρανσέξουαλ.
Αν υποθέσουμε πως ο ισχυρισμός αυτός έχει όντως μια βάση και ο Rorschach είναι drag queen ή/και τρανσέξουαλ, τότε μήπως το γεγονός ότι πρόκειται για έναν ψυχοπαθή λειτουργεί εις βάρος της ιστορίας, προσβάλλοντας τα συγκεκριμένα άτομα; Τουναντίον θα ισχυριστούμε εμείς και ο λόγος αναπτύχθηκε ήδη στις παραγράφους για τον Hooded Justice. Αν η ανάγνωση μας διαθέτει έστω και ψήγματα αλήθειας, τότε ο Alan Moore δεν υπονοεί ότι τα άτομα με σεξουαλικότητα εκτός των κυρίαρχων προτύπων είναι ψυχοπαθή, αλλά καταντάνε ψυχοπαθή (προφανώς όχι όπως ο Rorschach), αν η κοινωνία τους υποχρεώνει να κρύβουν διαρκώς τις επιθυμίες τους και την ταυτότητα του. Mε άλλα λόγια, η ενοχή που αισθάνεται για την ταυτότητα του τροφοδοτεί τις βιαιοπραγίες του, τις οποίες και δικαιολογεί ως προσπάθεια να ξεβρομίσει την κοινωνία. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, μπορεί να εξηγηθεί και η αποστροφή του για τις γυναίκες, όπως ακριβώς οι ομοφυλόφιλοι που βρίσκονται σε άρνηση μετατρέπονται στους μεγαλύτερους ομοφοβικούς.
Comedian – Η ενσάρκωση του Αμερικάνικου Ονείρου
Αν και δεν τον βλέπουμε αρκετά στη διάρκεια της ιστορίας, η παρουσία (ή η απουσία καλύτερα) του Comedian, κατά κόσμο Edwars Blake, είναι καθοριστική για την εξέλιξη της πλοκής, αφού είναι η δολοφονία του εκείνη που θέτει τα γεγονότα εν κινήσει μέσω της έρευνας που ξεκινά ο Rorschach για τον εντοπισμό του δολοφόνου του. Τις περισσότερες πληροφορίες για εκείνον και τον χαρακτήρα του, τις μαθαίνουμε στη διάρκεια της κηδείας του, μέσα από τις αναμνήσεις των πρώην συνεργατών του, του Dr. Manhattan, του Ozymandias, του Nite Owl και της Silk Spectre (αν και εκείνη δεν είναι παρούσα). Το ενδιαφέρον με την παρουσίαση του Moore είναι ότι ενώ επιλέγει μια αλα Rashomon αφήγηση, οπότε θα περίμενε κανείς να παρουσιάζονται διαφορετικές πτυχές του χαρακτήρα του μακαρίτη, στην προκειμένη περίπτωση όλοι τον θυμούνται ως έναν τρομερά αντιπαθητικό χαρακτήρα με ελάχιστες αφορμές για συμπάθεια.
Όντως, παρ’ ότι το παρατσούκλι του μας προδιαθέτει για ευχάριστες στιγμές, στην πραγματικότητα η παρουσία του είχε συνδεθεί με τη βία σε όλες της τις μορφές. Η πρώτη φορά που φανέρωσε το ωμό του πρόσωπο ήταν όταν βίασε την πρώτη Silk Spectre, ενώ η δεύτερη, όταν βρισκόταν στο Βιετνάμ, όπου και πολέμησε για χάρη της Αμερικής. Λίγο πριν φύγει από τη χώρα και με τον πόλεμο να έχει ολοκληρωθεί με τη νίκη των αμερικάνικων στρατευμάτων, μια έγκυος γυναίκα τον πλησιάζει, απαιτώντας να τη βοηθήσει να μεγαλώσει το παιδί του(ς). Εκείνος της απαντάει λιτά, αλλά αποφασιστικά, φυτεύοντας μια σφαίρα στο κεφάλι της.
Βιαστής και δολοφόνος, ο Comedian όχι μόνο απέχει αρκετή απόσταση από τον χαρακτηρισμό του ήρωα, αλλά οι πράξεις του μόνο κωμικές δεν είναι. Οπότε, προς τι το παρατσούκλι; O Rorschach έχει τη δικιά του εκδοχή για τη συμπεριφορά του Comedian, θεωρώντας πως ο πρώην συνεργάτης του έχει αντιληφθεί τον παραλογισμό του σύγχρονου κόσμου και έχει αποφασίσει να αποτελεί την ενσαρκωμένη παρωδία του.
Κι όντως, δεν έχει άδικο. Ο Comedian αποτελεί τη λογική προέκταση της αμερικάνικης έννοιας της ελευθερίας που βάζει το άτομο και τις ανάγκες του πάνω από κάθε τι. Σε μια τέτοια κοινωνία κυρίαρχος είναι ο νόμος του ισχυρού, είτε πρόκειται για χώρες (Αμερική και ιμπεριαλισμός), είτε για σχέσεις ατόμων (Blake και γυναίκες). Υπό αυτό το πρίσμα, δεν πρέπει να θεωρούμε τυχαίο το γεγονός ότι ο Comedian έχει υποταχθεί πλήρως στα ιδανικά του Αμερικάνικου Ονείρου, δουλεύοντας στην υπηρεσία της αμερικάνικης κυβέρνησης, εκφράζει πλήρως τα ιδανικά της χώρας του και αποτελώντας πρότυπο πατριώτη.
Αυτή η σχέση του με το αμερικάνικο κράτος, η υποταγή του στο Νόμο, οπτικοποιείται ιδανικά σε μια από τις στολές του, η οποία είναι σαφώς επηρεασμένη από την bondage αισθητική, σύνδεση που δεν εξαντλείται στο οπτικό επίπεδο. Όπως αναφέρει ο Ντελέζ στο βιβλίο του “Ζάχερ- Μαζώχ: Το Ψυχρό και το Βάναυσο”, μέσω της μαζοχιστικής υποταγής στο Νόμο “αξιώνουμε να αναδείξουμε τον παραλογισμό, αναμένοντας επ’ ακριβώς αυτή την αταξία την οποία υποτίθεται ότι απαγορεύει και εξορκίζει”. Με αυτόν τον τρόπο, “ο νόμος […] αντιστρέφεται εν είδη αστεϊσμού, εμμέσως, εμβαθύνοντας στις συνέπειες”, με την πλεόν αυστηρή εφαρμογή του Νόμου, δηλαδή της ακραίας ατομικής ελευθερίας, να φέρνει τα ακριβώς αντίθετα αποτελέσματα, ξεσκεπάζοντας τον παραλογισμό του.
Dr. Manhattan & Silk Spectre – Η αδύνατη συνύπαρξη θεού και ανθρώπου
Σε μια τυπική υπερηρωική ιστορία, οι υπερήρωες διαθέτουν κάποια υπερδύναμη, την οποία χρησιμοποιούν για να σώσουν μια ομάδα ανίσχυρων ανθρώπων. Ωστόσο, στο Watchmen ο μόνος χαρακτήρας με υπερδυνάμεις είναι ο Dr. Manhattan, ο οποίος μετατράπηκε στη γνωστή μπλε φιγούρα ύστερα από ένα ατύχημα, το οποίο δεν ενίσχυσε κάποιες προϋπάρχουσες ικανότητές του (π.χ ταχύτητα), αλλά άλλαξε τον τρόπο με τον οποίον αντιλαμβάνεται τον κόσμο.
Πάλι, σε μια τυπική υπερηρωική ιστορία ένας τέτοιος χαρακτήρας θα παρουσιαζόταν με δύο τρόπους, είτε ως το απόλυτο Καλό (βλ. Superman), το οποίο θα αντιμετωπίσει κάθε είδους απειλή και θα αποτελεί πρότυπο για τον μέσο αδύναμο ανθρωπάκο, είτε ως το απόλυτο Κακό, το οποίο πρέπει να αντιμετωπιστεί -πάλι- από έναν Μεσσία. Και στις δύο περιπτώσεις καταλήγουμε στο συμπεράσμα πως η ύπαρξη ενός ανώτερου όντος είναι απαραίτητη για την προστασία του κόσμου.
Ο Alan Moore αποφεύγει έξυπνα την παγίδα του δίπολου που αναφέρθηκε, επιλέγοντας μια σαφώς πιο ενδιαφέρουσα προσέγγιση, η οποία ακόμα και σήμερα παραμένει ιδιαίτερα φρέσκια και πιστή στην αναρχική ιδεολογία του βρετανού συγγραφέα. Εκμεταλλευόμενος το γεγονός πως αυτός ο πανίσχυρος χαρακτήρας αντιλαμβάνεται τον κόσμο με εντελώς διαφορετικό τρόπο από τους ανθρώπους (κάτι που ΑΝ υπάρχει Θεός, είναι πολύ πιθανό να συμβαίνει και με εκείνον), εστιάζει σ’ αυτές τις ικανότητες του για να αναδείξει το χάσμα ανάμεσα σε εκείνον και τους ανθρώπους.
Πιο συγκεκριμένα, παρουσιάζει ένα ον, το οποίο έχει χάσει κάθε επαφή με τους ανθρώπους, δυσκολεύεται να κατανοήσει τα συναισθήματα τους ή να λάβει μέρος σε μια συζήτηση, δίχως να τους προκαλέσει εκνευρισμό και παρά την ικανότητα του να ελέγχει την ύλη και να βλέπει το μέλλον, αρνείται να κάνει κάτι για να αποτρέψει τις μελλοντικές κακουχίες, θεωρώντας πως δεν υπάρχει ελεύθερη βούληση και όλοι είμαστε μαριονέτες ενός προδιαγεγραμμένου μέλλοντος. Για τον Dr. Manhattan τα ανθρώπινα συναισθήματα, όπως ο πόνος και η αγάπη, δεν διαφέρουν. Για εκείνον είναι απλά χημικές αντιδράσεις.
Η αδιέξοδη σχέση ανάμεσα στους ανθρώπους και τον Θεό αντικατοπτρίζεται πλήρως στη δυσλειτουργική σχέση του Dr. Manhattan με την Silk Spectre II. Στο τρίτο κεφάλαιο, ο Dr. Manhattan δημιουργεί δύο κλώνους του, ώστε να απασχολούν σεξουαλικά τη Laurie, όσο εκείνος δουλεύει σε κάποιο επιστημονικό πείραμα, ενώ λίγο αργότερα θα παραδεχθεί πως πλέον δεν έχει ιδέα πως να κεντρίσει το ερωτικό της ενδιαφέρον. Ενδεικτικό της κατάστασης του είναι όταν κοιτάζει με περιέργεια ένα σουτιέν, σαν να μην μπορεί να αντιληφθεί τη χρησιμότητα του.
Η ανικανότητα του να επικοινωνήσει με τους ανθρώπους θα τον οδηγήσουν στην αυτοεξορία στον Άρη, όπου μετά από λίγο θα έχει μια καθοριστική συζήτηση με την Laurie. Μέχρι εκείνη τη στιγμή, το ενδιαφέρον του για την ανθρωπότητα ήταν ανύπαρκτο, αφού θεωρούσε τα βάσανα της ασήμαντα μπροστά στο μεγαλείο του σύμπαντος. Όμως, η συζήτηση του με την Laurie και η αποκάλυψη πως είναι κόρη του Comedian θα τον οδηγήσει να αλλάξει άποψη. Πλέον, θεωρεί την ανθρώπινη ύπαρξη ένα θερμοδυναμικό θαύμα, δηλαδή ένα θαύμα που ήταν στατιστικά απίθανο να συνέβη, αλλά τελικά πραγματοποιήθηκε. Για παράδειγμα, η μητέρα της Laurie από όλους τους άντρες που μπορούσε να ερωτευτεί, έπεσε πάνω σε εκείνον που είχε χίλιους δυο λόγους να μισήσει, κάνοντας μάλιστα μαζί του και παιδί. Από τα αμέτρητα σπερματοζωάρια, έτυχε να γονιμοποιηθεί εκείνο που θα εξελισσόταν στη Laurie, η οποία γνώρισε τον Dr. Manhattan και πάει λέγοντας. Εκείνη τη στιγμή, ο Dr. Manhattan διαπιστώνει πως η ανθρωπότητα είναι γεμάτη με τέτοια τυχαία θαύματα, τα οποία έχουμε ξεχάσει πόσο εντυπωσιακά είναι, καθώς τα ζούμε καθημερινά.
H οπτική του Dr. Manhattan για την ανθρωπότητα σίγουρα έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον, ωστόσο διατηρεί το συναισθηματικό κενό ανάμεσα τους. Ο Dr. Manhattan συνεχίζει να βλέπει τους ανθρώπους ως όντα με τα οποία δεν μπορεί να συνδεθεί, αλλά σαν αντικείμενα που αξίζουν τον θαυμασμό και την προσεκτική μελέτη.
Σε κάθε περίπτωση λοιπόν, η κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο Dr. Manhattan, ο τρόπος με τον οποίον αντιλαμβάνεται τον κόσμο, τον εμποδίζει να κατανοήσει και να ταυτιστεί με την ανθρώπινη κατάσταση, μετατρέποντας τον σε ένα παντοδύναμο, αλλά εξαιρετικά μοναχικό και απομονωμένο από την ανθρωπότητα ον. Μέσα αυτής της προσέγγισης, ο Moore αναδεικνύει τη μοναξιά και την απομόνωση που συνεπάγεται η απόλυτη δύναμη. Αναδεικνύοντας το αγεφύρωτο χάσμα ανάμεσα στη θεική οντότητα και στους ανθρώπους, παρακινεί τους δεύτερους να αναλάβουν οι ίδιοι το μέλλον τους και να μην περιμένουν κανέναν Μεσσία να τους σώσει, όχι επειδή είναι κακός και επιθυμεί τον βασανισμό τους, αλλά επειδή πολύ απλά δεν μπορεί να έχει ενσυναίσθηση της κατάστασης του. Μ’ αυτόν τον τρόπο, ο Moore αναδεικνύει τη σημασία της αλληλοκατανόησης και επιχειρεί μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα αποδόμηση του θρησκευτικού Μεσσιανισμού που διατηρεί ακόμα και σήμερα την πρωτοτυπία της.
Ozymandias – Ο μεσσιανισμός ως ναρκισσισμός και ο ορισμός του νεοφιλελεύθερου υποκειμένου
Κάποια στιγμή προς το τέλος της ιστορίας, όταν πλέον ο Ozymandias έχει αισθητά πιο ενεργό ρόλο, τον βλέπουμε να εξιστορεί στους σύντομα δηλητηριασμένους υπαλλήλους του την ιστορία της ζωής του. Μιλάει για την απόφαση του να πουλήσει όλη την περιουσία του για να αποδείξει στον εαυτό του πως είναι ικανός να δημιουργήσει κάτι βασιζόμενος αποκλειστικά στις δικές του δυνάμεις, μας αφηγείται εν συντομία τα ταξίδια που του άλλαξαν τη ζωή και τα ιστορικά πρόσωπα που τον ενέπνευσαν να γίνει αυτό που είναι.
Υπό φυσιολογικές συνθήκες, αυτός είναι ένας ξεδιάντροπος τρόπος να δώσεις στους αναγνώστες σημαντικές πληροφορίες για τη ζωή του χαρακτήρα, ωστόσο στην προκειμένη περίπτωση ο Moore χρησιμοποιεί αυτή την τόσο κλασική τεχνική για να αναδείξει τον ναρκισσισμό του Ozymandias, ο οποίος απολαμβάνει κάθε λεπτό που αφιερώνει για να μιλάει για τα περήφανα κατορθώματα του, ενώ το σχέδιο του Gibbons οπτικοποιεί ιδανικά τις προθέσεις του σεναρίου.
Απ’ τα παραπάνω, γίνεται φανερό πως η πρόθεση του Ozy να σώσει τον κόσμο δεν είναι τίποτα παραπάνω από εκδήλωση του ναρκισσισμού του, με τον Moore να βρίσκει ακόμη μία ευκαιρία να ασκήσει κριτική σε κάθε είδους σωτήρες που στην πραγματικότητα δεν θέλουν να λύσουν τα προβλήματα του κόσμου, αλλά αναζητούν μια ευκαιρία να επιβάλλουν τα δικά τους οράματα για την ιδανική κοινωνία, πολλές φορές με τη χρήση βίας, την οποία και θεωρούν το αναγκαίο κακό για την επιβολή του “αντικειμενικά” ιδεατού και ειρηνικού τους κόσμου.
Η παρουσίαση της προσωπικότητας του Ozymandias ως ναρκισσιστική θα ήταν αρκετή για να τον αναδείξει σ’ έναν εξαιρετικά ενδιαφέρων χαρακτήρα, όμως είναι οι λεπτομέρειες του οράματος του και η ανατριχιαστικά διεισδυτική ματιά του Moore που τον μετατρέπουν σε έναν από τους πιο πολυεπίπεδους χαρακτήρες του κόμικ. Μέσα από τους μονολόγους του ίδιου του Ozymandias, αλλά και από την αλληλογραφία του ή τις συνεντεύξεις που μας παρέχει ο Moore ως υποστηρικτικό υλικό, προκύπτει πως ο μετα-αποκαλυπτικός κόσμος που οραματίζεται ο υπερήρωας/επιχειρηματίας ελάχιστα διαφέρει από τον νεοφιλελεύθερο κόσμο μας.
Η συνήθεια του να κάθεται μπροστά από δεκάδες οθόνες, προσπαθώντας να οσφρυστεί τις τάσεις της ανθρωπότητας για να τις εκμεταλλευτεί εμπορικά, φέρνει στο μυαλό την κυριαρχία της Big Data και της ποσοτικοποίησης του εαυτού. Γι’ αυτό το λόγο άλλωστε οι επιχειρήσεις του εκμεταλλεύονται το αίσθημα νοσταλγίας που κυριαρχεί, αφού όπως αναφέρει ο ίδιος σ’ ένα γράμμα του “Σε εποχές γεμάτες άγχος και πίεση, όταν το παρόν μοιάζει ασταθές και το μέλλον φαντάζει δυσοίωνο, η αυθόρμητη αντίδραση των ανθρώπων είναι η υποχώρηση και η φυγή από την πραγματικότητα, η αναζήτηση ενός καταφυγίου είτε σε φαντασιώσεις του μέλλοντος, είτε σε τροποποιημένα οράματα ενός ημιφανταστικού παρελθόντος”, ενώ όπως είδαμε και νωρίτερα γλυκοκοιτάζει εμπορικά και το ομοφυλόφιλο κοινό.
Οι ομοιότητες όμως δεν σταματάνε εδώ. Το όραμα του Ozymandias για έναν καλύτερο κόσμο δεν περιορίζεται σε γενικεύσεις, αλλά περιγράφει με λεπτομέρεια το ιδανικό υποκείμενο που θα κατοικεί σε αυτόν. Ένα υποκείμενο που δεν θα φοβάται τον πόνο και τις προκλήσεις, αλλά θα επιδιώκει να ξεπερνάει διαρκώς κάθε νεο εμπόδιο, θέτοντας νέα όρια στον εαυτό του. Για να γίνει εφικτό αυτό το άτομο, το οποίο φέρνει αρκετές ομοιότητες με το νεοφιλελεύθερο υποκείμενο της κοινωνίας της κόπωσης που περιγράφει ο Byung-Chul Han, ο Veidt έχει αναπτύξει μια μέθοδο σωματικής και ψυχικής αυτοβελτίωσης που ελάχιστα διαφέρει από τις αμέτρητες συμβουλές για απόλυτη ευτυχία που συναντά κανείς στην εποχή της θετικής ψυχολογίας.
Οι άνθρωποι της διπλανής πόρτας – Μια ωδή στην απροσδιοριστία της καθημερινότητας
Συνήθως, οι υπερηρωικές ιστορίες δεν ασχολούνται με τον απλό καθημερινό κόσμο που στο τέλος της ημέρας πληρώνει τις ζημιές από τις καταστροφές που προκαλούν οι ηρωισμοί των υπερηρώων. Ωστόσο, το Watchmen ακολουθεί έναν διαφορετικό τρόπο, ασυνήθιστο ακόμη και για τα σημερινά δεδομένα. Μέσα στα δώδεκα τεύχη, ο Moore αφιερώνει αρκετό χρόνο στον ψυχοθεραπευτή του Rorschach, παρουσιάζοντας τις επιπτώσεις στη ψυχολογία του και πως η επαφή του με τον Rorschach δημιουργεί τριγμούς στην οικογενειακή του ζωή, ενώ εξίσου σημαντική παρουσία έχει ένας περιπτεράς και ο πιτσιρικάς που διαβάζει κόμικς ακριβώς δίπλα του με τις συζητήσεις τους να αποτελούν παράθυρο στις σκέψεις και τις αγωνίες του μέσου ανθρώπου μπροστά στην απειλή του Ψυχρού Πολέμου.
Η έμφαση που δίνει ο Moore στον απλό κόσμο ίσως να φαντάζει αχρείαστη, ωστόσο μένει πιστή στις αναρχικές του ρίζες, αποτελώντας μια απάντηση στον ντετερμινισμό και την απαισιοδοξία που κυριαρχεί σε όλη την ιστορία. Μπορεί ο Ozymandias να έχει στήσει το τέλειο σχέδιο και να θεωρεί δεδομένη την επιτυχία του, ωστόσο η τελική κατάληξη του θα κριθεί από τον πιτσιρικά που ανακαλύπτει το ημερολόγιο του Rorschach, το οποίο κρύβει στις σελίδες του όλες τις γαργαλιστικές λεπτομέρειες για την ενοχή του Veidt. Κάπως έτσι, η τύχη ενός τόσο μεγάλου σχεδίου καταλήγει να κρίνεται από μια τόσο απλή, τυχαία στιγμή. Ή, όπως θα έλεγε ο Dr. Manhattan, από ένα θερμοδυναμικό θαύμα. Διότι στο τέλος της ημέρας, η καθημερινότητα πάντα θα βρίσκει τρόπους να ξεγλιστράει από όλα εκείνα τα ολοκληρωτικά σχέδια που προσπαθούν να εξαλείψουν κάθε είδους απροσδιοριστία και να μας καθηλώσουν σε μια ζωή δίχως τη χαρά της έκπληξης. Έτσι, το φινάλε του κόμικ είναι μια ωδή στην ευλογία και την κατάρα του ανθρώπινου είδους, να μην γνωρίζει τι μέλλει γενέσθαι, δίνοντας μια ιδιαίτερα αισιόδοξη τροπή σε μια ιστορία που μοιάζει να ξεχειλίζει κυνισμό σε κάθε πάνελ.
Συμπεράσματα
Παρατηρώντας τους χαρακτήρες της ιστορίας, εύκολα διαπιστώνει κάποιος πως αυτοί απέχουν αρκετά από το ηρωικό πρότυπο που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε σε παρόμοιες ιστορίες. Παρ’ όλα αυτά, ο Moore ποτέ δεν δεν μπαίνει στη διαδικασία να τους κρίνει, στάση που τον τιμά ιδιαίτερα, αν αναλογιστούμε πως πολλοί από αυτούς τους χαρακτήρες, όπως ο Comedian ή ο Ozymandias, αποτελούν και πολιτικές αλληγορίες, Αυτό δεν σημαίνει πως δεν καταθέτει έστω και έμεσα τη δικιά του πολιτική στάση, ωστόσο δεν τον κάνει κουνώντας το δάχτυλο στους αναγνώστες, αλλά επιτρέποντας τους να διαμορφώσουν εκείνη τη δικιά τους κρίση για τον κάθε χαρακτήρα.
Μ’ αυτόν τον τρόπο, ο Moore πετυχαίνει κάτι εξαιρετικά σημαντικό που πολλοί σύγχρονοι δημιουργοί θα’ θελαν να κατορθώσουν, αλλά δυστυχώς αποτυγχάνουν πανηγυρικά. Κατάφερε να δημιουργήσει μια ιστορία με ξεκάθαρες πολιτικές προεκτάσεις, της οποίας όμως το μήνυμα δεν λειτουργεί εις βάρος όλων των υπόλοιπων στοιχείων και σε καμιά περίπτωση δεν αποτελεί αυτοσκοπό. Ακόμα πιο εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι ενώ η ιστορία τοποθετείται στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου, πολλές πτυχές της παραμένουν επίκαιρες μέχρι σήμερα. Η διεισδυτική ματιά στο νεοφιλελεύθερο σύστημα είναι ανατριχιαστική λόγω της εγκυρότητας της, ενώ η συμπερίληψη queer ατόμων απ’ όλο το φάσμα της σεξουαλικότητας (τρανσέξουαλ, ασέξουαλ, φετιχιστές) φαντάζουν τόσο τολμηρές συγκριτικά με “πολιτικά ορθά” προιόντα που θεωρούν πως η σεξουαλικότητα εξαντλείται στην ομοφυλοφιλία ή στην καλύτερη σε ένα ζευγάρι χειροπέδες.
Μάλιστα, ο Moore τα καταφέρνει πολύ καλύτερα από τον μέσο πολιτικά ορθό συγγραφέα και ως προς την απεικόνιση των γυναικών, παρ’ ότι οριακά απουσιάζουν. Οι μοναδικές γυναικείες παρουσίες είναι εκείνη της Silk Spectre I και της κόρης της, Laurie. Όμως, παρ’ ότι έχουν δευτερεύων ρόλο σε καμιά περίπτωση δεν μοιάζουν διακοσμητικές. Η συμπάθεια που καταλήγει να τρέφει η πρώτη για τον βιαστή της αναδεικνύει την περιπλοκότητα της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης, χωρίς να μοιάζει με απόπειρα ξεπλύματος των πράξεων του Comedian, ενώ η αδιέξοδη σχέση της Laurie με τον Dr. Manhattan και η αποκάλυψη για τον πατέρα της, τη μετατρέπουν σε έναν από τους ελάχιστους χαρακτήρες με τους οποίους μπορεί να ταυτιστούν οι αναγνώστες.
Φθάνοντας λοιπόν προς το τέλος του αφιερώματος, οφείλουμε να απαντήσουμε στο ερώτημα σχετικά με το αν το Watchmen πρόκειται για το καλύτερο κόμικ όλων των εποχών. Στην πραγματικότητα όμως, μια τέτοια απάντηση ποτέ δεν μπορεί να είναι αντικειμενική και μάλλον δεν έχει ιδιαίτερη αξία. Έτσι, θα περιοριστούμε στον ισχυρισμό ότι το Watchmen, πέρα από την αδιαμφισβήτητη καλλιτεχνική του αξία, θα έπρεπε να αποτελεί πρότυπο για την Τέχνη που θέλει να προβληματίζει το κοινό της. Μακριά από τα διαφημιστικά κόλπα της πολιτικής ορθότητας, αλλά και από εκείνους που “δεν θέλουν πούστηδες στα κόμικς και στις ταινίες τους”, ο Moore και ο Gibbons αποδεικνύουν πως υπάρχει και άλλος δρόμος. Το ότι μέχρι σήμερα, ελάχιστοι είναι αυτοί που τον διέσχισαν, μονάχα θλίψη πρέπει να μας δημιουργεί.
