Ο David Fincher λατρεύει τους serial killers – τουλάχιστον αυτό υπονοεί η μέχρι τώρα καριέρα του. Η αρχή έγινε με το Se7en, ταινία που ακόμα μνημονεύεται για την ζοφερή ατμόσφαιρα και το αξέχαστο φινάλε, ενώ το πιο πρόσφατο δείγμα ενασχόλησης του σκηνοθέτη με τους κατά συρροήν δολοφόνους αποτελεί η εξαιρετική τηλεοπτική σειρά Mindhunter. Στο ενδιάμεσο, ανάμεσα σε άλλες καλές ή λιγότερο καλές ταινίες, σκηνοθέτησε και το Zodiac, αποτυπώνοντας τις ατελέσφορες αστυνομικές έρευνες για την ταυτοποίηση και εντοπισμό του ομώνυμου κατά συρροήν δολοφόνου του οποίου οι επιθέσεις συγκλόνισαν την Αμερική των ’60s και ’70s.
Επιλέγοντας να σεβαστεί (όσο αυτό είναι δυνατόν) τα ιστορικά δεδομένα και το γεγονός πως η ταυτότητα του ενόχου δεν εντοπίστηκε ποτέ, ο Fincher ουσιαστικά κλήθηκε να επαναπροσδιορίσει το είδος. Πλέον, το κυνηγητό και η σύλληψη του δολοφόνου δεν είναι το ζητούμενο, αλλά η αφορμή, ώστε να εξερευνηθεί η αποτελεσματικότητα των γραφειοκρατικών διαδικασιών που απαιτείται να ακολουθηθούν προκειμένου να γίνει δυνατή η άσκηση κατηγοριών σε κάποιον. Πυλώνες αυτής της εξερεύνησης είναι δύο χαρακτήρες, ο αστυνομικός Dave Toschi που ανέλαβε την υπόθεση και ο Robert Graysmith, ένας σκιτσογράφος για τον οποίον η ταυτοποίηση του Zodiac μετατράπηκε σε εμμονή (με την ταινία να βασίζεται στο βιβλίο που έγραψε εκείνος μερικά χρόνια αργότερα).
Ο πρώτος καλείται να πραγματοποιήσει τις έρευνες ακολουθώντας πιστά τα αντίστοιχα πρωτόκολλα και παρ’ ότι ο συνδυασμός κάποιων στοιχείων και εργασιακής εμπειρίας τον οδηγούν σε βάσιμα συμπεράσματα, τα δεδομένα δεν μπορούν να θεωρηθούν ισχυρά -πολλές φορές μάλιστα αποδεικνύονται και αντικρουόμενα- οπότε η άσκηση κατηγοριών είναι αδύνατη και η υπόθεση μπαίνει στον πάγο, προορισμένη να ξεχαστεί αργά ή γρήγορα από την κοινή γνώμη. Στον αντίποδα, ο ερασιτέχνης Graysmith παρακινείται μονάχα από το έντονο ενδιαφέρον του για την υπόθεση, οριακά έχει παραιτηθεί από κάθε υποψία προσωπικής ζωής, αφιερώνοντας το μεγαλύτερο μέρος της καθημερινότητάς του στον εντοπισμό του δολοφόνου.
Παραδόξως, το πείσμα του και η φρέσκια ματιά του, καταφέρνουν να φέρουν στην επιφάνεια νέα στοιχεία τα οποία αγνόησε το κουρασμένο μάτι του Toschi, περιορίζοντας ακόμα περισσότερο τους πιθανούς ενόχους, αλλά και πάλι κατέληξε στο ίδιο αδιέξοδο -υπήρχαν ενδείξεις, η διαίσθηση του υποδείκνυε κάποιο συγκεκριμένο άτομο, αλλά τα στοιχεία εύκολα μπορούσαν να καταρριφθούν σε μια πιθανή δίκη. Αποδεικνύεται τελικά πως η αποκάλυψη της απόλυτης αλήθειας δεν είναι πάντοτε εφικτή με την αμφισημία να φαντάζει αναπόσπαστο μέρος της ζωής, ένα “βάρος” που δεν μπορούμε να αποχωριστούμε, ενώ ακόμα και όταν εφικτός ο εντοπισμός του πραγματικού ενόχου, η σύλληψη του μπορεί να έχει καθυστερήσει δραματικά λόγω των αμέτρητων κανονισμών και διαδικασιών που απαιτείται να ακολουθηθούν.
Αν λοιπόν, η απονομή δικαιοσύνης είναι είτε χρονοβόρα, είτε ακόμα και αδύνατη, υπάρχει κάποια εναλλακτική; Θα ήταν ηθικό ο Graysmith να συλλάβει τον βασικό του ύποπτο ακολουθώντας το ένστικτο του, ακόμα και αν αυτό επηρεαζόταν από την εμμονή που του γέννησε η πολύχρονη τριβή και η προσωπική ενασχόληση με την υπόθεση; Μήπως είναι προτιμότερη η υιοθέτηση ηθικά γκρίζων, αλλά άμεσων μεθόδων, όπως εκείνες του Harry Callahan (καθόλου τυχαία, οι Toschi και Graysmith συναντιούνται για πρώτη φορά στην προβολή του Dirty Harry, ταινία που εμπνεύστηκε από την υπόθεση του Zodiac) ή μήπως ένα βλέμμα από τον βασικό ένοχο είναι αρκετό για να προσφέρει μια μεταφυσική ικανοποίηση του αισθήματος δικαίου τόσο των θυμάτων και των οικογενειών τους, όσο και των ατόμων που τον κυνηγούσαν εμμονικά για δεκαετίες;
Η ταινία, όμως, δεν θέτει μονάχα ενδιαφέροντα ερωτήματα, αλλά ενδιαφέρεται να ικανοποιήσει την όρεξη των θεατών για σκηνές γεμάτες ένταση. Έτσι, παρ’ ότι οι σκηνές βίας δεν είναι αυτοσκοπός, δεν σημαίνει πως είναι απούσες. Ο Fincher τις κινηματογραφεί με το γνωστό του στυλιζάρισμα, αλλά δεν εστιάζει τόσο στη βία, όσο στα ψυχολογικά παιχνίδια που ασκεί ο Zodiac στα θύματα του λίγο πριν τα δολοφονήσει. Υπό αυτή την έννοια, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός πως η πιο τρομακτική σκηνή της ταινίας δεν διαθέτει ίχνος αίματος. Αντιθέτως είναι αποστομωτικά λιτή, περιλαμβάνοντας μονάχα ένα σκοτεινό υπόγειο, μια σύντομη, αλλά αρκούντως ανατριχιαστική ερμηνεία από τον Charles Fleischer και το φοβισμένο βλέμμα του Gyllenhaal τη στιγμή που διαπιστώνει τη μειονεκτική του θέση.
Εξίσου συναρπαστική είναι και η ανασύσταση της εποχής και κυρίως του κλίματος φόβου και ανασφάλειας που επικρατούσε όσο ο Zodiac αποτελούσε πρώτο θέμα συζήτησης. Τα πρώτα γράμματα του Zodiac προς τους δημοσιογράφους προκαλούν μια πρωτοφανή κρίση. Δημοσιογράφοι και αστυνομικοί στέκονται αμήχανοι μπροστά στην καινούρια απειλή για την οποία δεν γνωρίζουν απολύτως τίποτα, ενώ παράλληλα πρέπει να διαχειριστούν τις επιθέσεις με τέτοιο τρόπο, ώστε να μετριασθεί ο μαζικός πανικός.
O Fincher αποτυπώνει την παράνοια και την ανασφάλεια του μέσου ανθρώπου κυρίως μέσω του χαρακτήρα του Graysmith, ο οποίος ζει με τον μόνιμο φόβο μήπως τα παιδιά του ακούσουν κάποια ακατάλληλη είδηση ή ακόμα χειρότερα μην πέσουν θύμα κάποιας επίθεσης του Zodiac, ο οποίος είχε αποκαλύψει στους δημοσιογράφους τα σχέδια του για επίθεση σε σχολικό λεωφορείο. Αυτή η ρεαλιστική απεικόνιση δεν προκύπτει μονάχα από τη γνώριμη εμμονή του σκηνοθέτη με την λεπτομέρεια, αλλά και από τις προσωπικές του εμπειρίες, αφού η παιδική ηλικία του Fincher σημαδεύτηκε από τη δράση του Zodiac με αποτέλεσμα να χαραχθεί στη μνήμη του με γλαφυρό τρόπο το διάχυτο αίσθημα της διαρκούς απειλής.
Στα αναμενόμενα ποιοτικά επίπεδα κινούνται και οι ερμηνείες των ηθοποιών. Ο Robert Downey Jr. παίζει έναν εγωιστή και μέθυσο δημοσιογράφο του οποίου οι εθισμοί θα αποδειχτούν μοιραίοι για την επαγγελματική του πορεία (και ίσως την επίλυση του μυστηρίου). Αν και ο συγκεκριμένος ρόλος κινείται σε μονοπάτια που θα καταλήξουν γνώριμα για τον ηθοποιό, ο Robert είναι κάτι παραπάνω από πειστικός, καταφέρνοντας να κλέβει την παράσταση κάθε φορά που εμφανίζεται επί της οθόνης. Ο Mark Ruffalo συμμετέχει με έναν από τους καλύτερους ρόλους της καριέρας του αποτελώντας την ήρεμη δύναμη της ταινίας, ενώ ο Jake Gyllenhaal ερμηνεύει με πάθος τον εμμονικό σκιτσογράφο σ’ έναν ρόλο που του ταιριάζει γάντι.
Με το Zodiac ο David Fincher δεν παρέδωσε μονάχα μια από τις καλύτερες ταινίες του, ούτε μόνο μια από τις κορυφαίες ταινίες με serial killers, αλλά ένα ψυχογράφημα της Αμερικάνικης κοινωνίας, θέτοντας ερωτήματα για πανανθρώπινα ζητήματα όπως η απονομή της δικαιοσύνης. Ανέδειξε τους περιορισμούς του υπάρχοντος συστήματος που προκύπτουν τόσο από την εμπλοκή ανθρώπων, αλλά και συνθηκών που είναι δύσκολο να τεθούν υπό έλεγχο, ψηλαφώντας τα όρια που υπάρχουν ακόμα και στην ορθολογική σκέψη.
